نعمت‌الله صفری فروشانی؛ استاد جامعه المصطفی(ص)، ۱۳ دی ماه در نشست علمی «نظام موضوعات مادران امامان شیعه» ذیل نشست تخصصی «منزلت و نقش مادران اهل بیت و امامان شیعه علیهم‌السلام در تمدن اسلامی» که از سوی گروه سیره و تاریخ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، گفت: وقتی ما با موضوع و چالشی روبرو هستیم ابتدا پیرامون آن سؤالاتی مطرح می‌شود و ما هم دنبال پاسخ و فرضیه برای حل آن می‌رویم و با ایجاد بارش ذهنی مجموعه مطالبی پیرامون یک موضوع شکل می‌گیرد که به آن نظام مسائل گفته می‌شود و هر کسی که بخواهد مقاله و پایان‌نامه بنویسید باید نظام مسائل داشته باشد.
وی افزود: در مورد مادران ائمه(ع) هم دیده شده است که گاهی یک مقاله یا کتاب در مورد همه مادران ائمه(ع) به صورت یکجا نوشته شده است ولی اگر دقیق بنگریم بیش از ۱۰۰ موضوع مرتبط با آنان برای تحقیق وجود دارد که هر کدام می‌تواند مقاله مستقلی باشد.
صفری فروشانی با اشاره به مفهوم‌شناسی بحث خود، اظهار کرد: یکی از این مفاهیم تمدن است که ۷۰۰ معنا برای آن بیان شده است و باید روشن کنیم مراد ما کدام یک از معانی تمدن است؛ موضوع دیگر تبارشناسی است یعنی مسائل را می‌توان به مباحث تاریخی، فراتاریخی و غیرتاریخی تقسیم کرد؛ (مثلا حضرت زهرا(س) چه زمانی به دنیا آمدند و در کودکی چه حوادثی را سپری کردند، ازدواج و مهریه و حضور فعال ایشان در مسائل اجتماعی و سیاسی و جنگ‌ها و …چگونه بوده است) که اینها همه تاریخی هستند.
وی ادامه داد: برخی مباحث چون در زمین رخ نداده است فراتاریخی است و ما از بیان آن استعفا می‌دهیم مثلا اینکه در برخی روایات گفته شده است که حضرت زهرا(س) از میوه سیب بهشتی آفریده شدند یا به موازات ازدواج زمینی با امام علی(ع)، ازدواجی هم در آسمان رخ داده است ولی ما ابزار مطالعه این مباحث را نداریم لذا از اظهارنظر استعفا می‌دهیم.
این استاد دانشگاه افزود: موضوعات دیگر شبه تاریخی و یا غیرتاریخی است؛ مثلا گاهی خواب‌های کلیشه‌ای در مورد مادران ائمه(ع) از جمله امام سجاد(ع) داریم که استناد به معصومین هم ندارد لذا نباید وارد این خواب‌ها شویم زیرا ملاکی برای سنجش صحت و سقم این مطالب نداریم. یا مطالبی که در مورد حضور جنیان در صحرای کربلا گفته می‌شود عمدتا نادرست هستند.
استفاده از کلام و روایت در تاریخ
استاد جامعه المصطفی(ص) با بیان اینکه ما منابع کلامی، تاریخی و روایی داریم که عمده آن‌ها هم منابع روایی است، اضافه کرد: وقتی گفته شود یک مسئله‌ای تاریخی است لزوما به معنای آن نیست که نتوان از منابع روایی و کلامی بهره برد زیرا خیلی از مباحث تاریخی در منابع روایی وجود دارد و برخی منابع کلامی را نمی‌توان مورد توجه قرار نداد مثلا اصلاب شامخه و ارحام مطهره و اینکه مصادیق آن چیست؟ آیا مادر بلاواسطه است یا تا حوا می‌رود یا مطهره یعنی با ازدواج به دنیا آمده‌اند یا مراد چیز دیگری است.
وی با اشاره به شخصیت‌شناسی مادران ائمه(ع) با بیان اینکه متاسفانه در این زمینه کمبود داده داریم، تصریح کرد: در مورد برخی از مادران ائمه(ع) در حد یک پاراگراف هم مطلب نداریم و گاهی شبه‌داده است و لباس حقیقت پوشیده، مثلا در مورد شهربانو چقدر داده غلط داریم و تا جایی پیش رفته است که شهربانوی در شهر ری را مادر امام سجاد(ع) می‌دانند که در کربلا بوده است در حالی که مادر امام سجاد(ع) هنگام زایمان از دنیا رفتند.
این پژوهشگر تاریخ اسلام با بیان اینکه زمانه و بسترشناسی، نقش مهمی در شناخت شخصیت مادران ائمه(ع) دارد، گفت: این مسئله به ما کمک می‌کند تا بدانیم که شرایط زمانه در کمبود داده مؤثر بوده است. ما در عصر نبوی، داده‌های فراوانی در مورد زنان آن دوره داریم؛ زنان در عصر نبوی هم از جایگاه اجتماعی و سیاسی رفیع برخوردار هستند و همین مسائل باعث ایجاد داده‌های زیاد از آنان شده است و از جمله اینکه حضرت فاطمه(س) می‌تواند وارد محیط اجتماعی شود.
وی با بیان اینکه چقدر نام برای زنان صحابی پیامبر و روایت از آنان داریم که در طبقات ابن سعد مطرح است، تصریح کرد: در مورد عایشه گفته شده است که اگر احادیث او نبود یک چهارم فقه اهل سنت از بین رفته بود یا جایگاه علمی حضرت فاطمه(س) اصلا قابل مقایسه با مادران ائمه(ع) نیست؛ اگر بستری که در دوره پیامبر(ص) بود در دوران بنی امیه و بنی عباس هم وجود داشت مطمئنا ما داده‌های زیادی در مورد مادران ائمه داشتیم.
صفری فروشانی با بیان اینکه مسئله دیگر نامگذاری مادران ائمه(ع) است، اظهار کرد: اسامی مختلفی مانند حدیث، نجمه، نرگس برای مادران اهل بیت(ع) گذاشته شده است که نام‌های زیبایی است و این اختلاف نام هم متناسب با زمان‌های مختلف بوده است.
وی با بیان اینکه مسئله دیگر در نظام مسائل مرتبط با بحث این است که چقدر این بانوان از شخصیت امام و چقدر از شخصیت مولاهای خود تاثیر پذیرفتند، چقدر از ملیت خودشان تاثیر گرفته‌اند زیرا واجد ملیت عربی و غیرعربی، اندلسی و ایرانی، آفریقایی، سندی و … بودند، افزود: باز در بحث تاریخی بحث مهم دیگر کنیزماندگی را داریم که بحثی اجتماعی است و مهمتر از اینها بحث ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها است.
بررسی چرایی کنیزماندگی برخی مادران ائمه(ع)
وی بیان کرد: ائمه(ع) به خصوص ائمه آخر عمدتا کنیز می‌گرفتند که کم مؤونه بودند، و در تعدد ازدواج هم مشکلی ایجاد نمی‌کرد ولی این پرسش وجود دارد که اگر اینان شخصیت والایی داشتند چرا تا پایان عمر ام‌ولد بودند؟ با بررسی این موضوع، ممکن است در فعل امام مصلحتی کشف کنیم که کاری علمی در مورد چرایی این مسئله ندیده‌ام.
استاد جامعه المصطفی اظهار کرد: مسئله تاریخی دیگر اینکه آیا مادران ائمه در شخصیت امام، تاثیری داشته‌اند یا خیر، اعم از تاثیر مادر و فرزندی و یا تاثیرات غیراکتسابی مانند انتقال ژن. مثلا گفته شده است برخی ائمه موهای مجعد داشتند و شکل صورتشان سبزه بوده است؛ یا اینکه آیا در خلق آنان هم مؤثر بوده است؟ مثلا در مورد محمدبن حنفیه گفته شده است که در یکی از جنگ‌ها سستی کرد و امام علی(ع) به او گفت این روحیه ناشی از تاثیرگذاری ژن مادری است یا در مورد حضرت عباس(ع) و بحث شجاعت ایشان مطالبی داریم.
وی تاکید کرد: بنابراین تاثیرپذیری فرزند از مادر خیلی مهم است و باید در مورد مادران ائمه هم این بررسی را داشته باشیم یا وضعیت خواهران و برادران ائمه که از مادر مشترک هستند می‌توان بحث کرد. حتی در مورد حضرت زهرا(س) مباحث متنی ما بیش از مباحث برون‌متنی است و اگر مباحث برون متنی را دریابیم مطالب بسیار بیشتری در اختیار ما قرار می‌گیرد.
صفری فروشانی با اشاره به برون‌داد و نتایج این مباحث اظهار کرد: یکی از خروجی‌های این مباحث، ایجاد نظام موضوعات است که مانند اتاق فکر به ما می‌گوید کجا بیشتر کار شده است و کجا کمتر، لذا در بخشی بیشتر توجه می‌کنیم.
وی ادامه داد: برون‌داد دیگر رفع ابهام و ابهام‌زدایی از اذهان است؛ تمامی این سؤالات مانند کنیززادگی و کنیزماندگی و تاثیر وراثت و خلق و … ممکن است در اذهان مردم ایجاد شود ولی به خاطر خودسانسوری جرئت ورود به افراد نمی‌دهد لذا همواره در ذهن می‌ماند و پاک نمی‌شود و این برای جامعه آسیب دارد.
اثر منفی برخی گزارشات مشهور تاریخی
استاد جامعه المصطفی اضافه کرد: مثلا داده‌ها در مورد حضرت زهرا(س)، متناقض است مثلا حضور ایشان در جنگ و سخنرانی و … را از یک‌طرف داریم و از طرف دیگر براساس یک روایت، در جلسه‌ای می‌پرسند که سعادت مرد چیست و حضرت علی(ع) هم وقتی به منزل رفتند از حضرت زهرا(س) جواب را می‌پرسند و ایشان جواب دادند که سعادت زن در این است که مردی او را نبیند و او هم مردی را نبیند؛ این مطلب غلط اثر خود را در فرهنگ ما باقی گذاشته است و به همین دلیل در سنت فرهنگی ما سالیان درازی نام همسر و مادران خود را نمی‌بردیم؛ این روایت علاوه بر ضعف سندی و محتوایی خلاف قرآن و سیره نبوی است.
این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: اثر این نوع مطالب این بود که در یکی از دانشگاه‌ها که بنده مدتی تدریس داشتم واجب کرده بودند که وقتی استاد به کلاس دختران می‌رود باید پرده بین استاد و دختران ایجاد شود؛ جالب اینکه استاد وقتی پای تخته می‌رفت اشکالی نداشت آنان را ببیند و یا اگر بیرون از کلاس دختری از استاد سؤال داشت ایرادی گرفته نمی‌شد. البته بنده در این دانشگاه بدون قبول این شرط تدریس داشتم ولی این قانون آنجا بود.
وی تاکید کرد: نتیجه دیگر پرداختن به نظام مسائل این مباحث، الگوگیری از کسانی چون حضرت زهرا(س) و چگونگی این الگوگیری است که باید مورد بحث قرار بگیرد زیرا بسیاری از تحلیل‌های ما متناسب با دوران ایشان است که ممکن است امروز با این تحلیل‌ها نتوانیم از آن استفاده کنیم.