مدير گروه تاريخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمينی(ره) با بيان اينكه بايد رسماً باب اجتهاد در رجال را باز كنيم، اظهار كرد: نبايد به عنوان مقلدان علمای پيشين فقط به ذكر اقوال آنان بسنده كنيم، بلكه با بهره گيری از جوانب مختلف، به بازشناسی مسائل رجالی دست پيدا كنيم.
به گزارش خبرگزاری بين‌المللی قرآن(ايكنا)، نشست «بايسته‌های پژوهش درباره رجال غالی» سه‌شنبه شب، هفتم آبان ماه با سخنرانی نعمت الله صفری فروشانی، مدير گروه تاريخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمينی(ره) در پژوهشكده تاريخ اسلام برگزار شد.
بنابر اين گزارش، صفری فروشانی با بيان اين كه بحث رجال غالی مرتبط با علوم مختلفی است، عنوان كرد: اولين علم، علم كلام است، چرا كه بسياری از رجال يا متهم به غلو در سلسله رواتی واقع شده اند كه اكنون ممكن است پايه های كلامی ما را تشكيل بدهند. اگر شما گونه شناسی كنيد، می بينيد كه در طرح برخی از عقايد خاص، افراد خاصی وجود دارند كه متهم به غلو هستند.
وی ادامه داد: دومين علم، علم فرقه شناسی است و بايد مشخص كنيم كه بحث غلوی كه در علم رجال هست چه نسبتی با غلوی كه در ملل و نحل هست، دارد. علم ديگر تفسير است؛ چرا كه در بسياری از روايات تفسيری ما كه معمولا رويكرد تأويل گرايانه دارد، رجال متهم به غلو حضور دارند. اگر كسی در علوم قرآن بخواهد سند روايات تأويلی را بررسی كند، می بيند كه بسياری از آنها به رجال متهم به غلو ختم می شود. همچنين در دراية الحديث و خود علم حديث می تواند حضور رجال غالی محل بحث جدی باشد.
صفری فروشانی با متذكر شدن اين نكته كه منظور از رجال غالی رجال متهم به غلو است، اظهار كرد: منظور ما از غلو رجالی هستند كه در علم رجال با تعبيرهای مختلف به غلو متهم شده اند و حكمی رسمی به غلو آنها داده نشده است و اكنون ما آنها را غلو رسمی تلقی نمی كنيم و يكی از مشكلات اصلی ما هم همين است كه اين متهمان به غلو هنوز تبديل به غالی نشده اند.
علم رجال از ابتدا نيمه مرده به دنيا آمد
وی در ادامه با بيان اين كه اگر علم رجال را يك علم به حساب بياوريم، اكنون به عنوان يك علم مرده يا محتضر به حساب می آيد، گفت: شايد اگر بگوييم كه اصلا علم رجال از ابتدا نيمه مرده به دنيا آمد، تعبير اشتباهی نباشد؛ چرا كه علم رجال بر مسئله ای پايه گذاری شده است كه آن مسئله اين علم را از هرگونه مانوری باز داشته است.
مشروعيت «شهادة عن حدس» در علم رجال
مدير گروه فرهنگ و تمدن اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اين مسئله را ابتنای قول رجالی بر «شهادة عن حس» دانست و بيان كرد: اين به اين معناست كه من وقتی می توانم بگويم فردی ثقه است كه با حس و در اثر معاشرت به يقين رسيده باشم كه ثقه است. در مقابل «شهادة عن حس»، «شهادة عن حدس» قرار دارد كه به معنای اين است كه با تحليل به اين برسيم كه شخصی ثقه هست يا نيست. برای مثال اگر از طريق مطالعه كتاب‌های يك فرد به وثاقت يا عدم وثاقت او برسيم، اين «شهادة عن حدس» است.
وی خاطرنشان كرد: رجاليون با اين مبنا عملاً دست و پای خود را بسته اند و عملاً مشروعيت تحليل را در رجال از بين برده اند و هر چند رجاليون كنونی هم پايبند به «شهادة عن حس» نيستند، اما در كنه مسئله آن‌چه حاكم است، همين اصل است. بنابراين اولين بايسته در علم رجال اين است كه ما خود را از پيله «شهادة عن حس» برهانيم و ثابت كنيم كه «شهادة عن حدس» در علم رجال مشروع است. اين عملاً انجام می گيرد، اما از وجه نظری اين بحث هنوز شكافته نشده است.
مدير گروه تاريخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمينی(ره) در ادامه به طرح اين بحث پرداخت كه با مبنا قرار دادن «شهادة عن حدس» چگونه می‌توان اتهام رجال غالی را تحليل، اثبات يا رد كرد.
اقسام غلو
صفری فروشانی اولين گام در اين مسير را مفهوم شناسی «غلو» عنوان كرد و گفت: غلو به معنای زياده از حد، بر دو قسم «غلو در ذات» و «غلو در صفات» است. غلو در ذات به معنای اين است كه شخصی را از مقامی كه در آن قرار دارد، ذاتاً بالاتر ببريم و به مقام ديگری برسانيم و برای مثال امام را بالا ببريم و بگوييم كه پيغمبر است يا پيغمبر را بالا ببريم و بگوييم كه خداست. غلو در صفات نيز اين است كه شخص را در جايگاه خودش قرار دهيم، اما صفاتی را كه مخصوص خداوند است، به او نسبت بدهيم كه در دوره‌ای به اين مسئله تفويض و به كسانی كه به اين مسئله قائل بودند، مفوضه می گفتند.
وی غلو مطرح در علم رجال را ناظر به غلو تفويضی و نه غلو الحادی دانست و بيان كرد: ائمه(ع) به شدت با غلو الحادی مبارزه كردند و شيعيان افراد منسوب به غلو الحادی را به خوبی شناسايی كرده و آنها را از دايره شيعه بيرون راندند و اين يعنی از دايره اسناد روايات نيز آنها را حذف كردند و در كتاب‌های خود نياوردند. بنابراين روايات افرادی در كتاب‌های شيعه آمده است كه متهم به الحاد نيستند و اين كه غاليان در صفات حذف نشدند، باعث شده كه قدرت پايايی و ماندگاری بيابند. يعنی چون در آثار معتبر و پايه‌ای ما هم حضور دارند، افكار آنها هم به عنوان افكار مقبول نزد ما پذيرفته شده است.
صفری فروشانی بايسته ديگر در زمينه پژوهش در باب رجال غالی را منبع شناسی دانست و بيان كرد: در اين بخش بايستی از ميان منابع دست اول، ابن غزائری را از دايره اتهام بيرون بكشيم و به عنوان يكی از منابع دست اول در كنار رجال شيخ طوسی، رجال نجاشی، رجال كشی و فهرست شيخ طوسی لحاظ كنيم.
تاثير مكاتب كلامی بر منابع دسته دوم رجالی
وی افزود: همچنين بايد توجه داشته باشيم كه منابع دسته دوم كه در قرن هفتم نوشته شده اند، تا حدی از مكاتب كلامی متأثر شده اند. منابع رجالی دست سوم هم در دوره قاجاريه و متأثر از برخی منابع اخباری نوشته شده اند كه گاه در آنها سعی شده است كه بسياری از كسانی كه متهم به غلو می‌شدند، ممتاز شوند و از آنها رفع اتهام شود. از قرن ۱۱ به بعد جريانی درباره متهمان به غلو صورت گرفت كه می گفتند اين متهمان مقاماتی را برای ائمه(ع) قائل بوده اند كه از سطح زمانه آنها بالاتر بوده و به اصطلاح عرفا و متصوفه اسرار هويدا می كرده اند و الان اين فكر بر منابع رجالی ما حاكم است.
صفری فروشانی بحث بعدی را ناظر به شناخت متهم كنندگان دانست و بيان كرد: مهم است كه ما بدانيم كه فرد از سوی چه كسی متهم به غلو شده است. يك بحث زيربنايی در موضوع ما جريان شناسی در رجال است و صحيح نيست كه رجال را در كتب رجالی و اقوال رجاليون در عرض هم ببينيم. اينكه اقوال رجاليون را ما در عرض هم به صورت يك متن خاموش هم ببينيم، درست نيست، بلكه بايد اين‌ها را به صورت جريان شناسی شده ببينيم. بايد جريان های زمان ائمه(ع) را كشف كنيم؛ چرا كه گاه جريان های مختلفی در اصحاب ائمه(ع) بوده اند و ما با طيف های مختلف غلو روبروييم.
مشغوليت به غلو در ذات و ابتلا به غلو در صفات
وی افزود: يكی از مهم‌ترين رازهای روايات غاليانه اين است كه ما مشغول به غلو در ذات شده ايم و خوشحال شده ايم كه غالی در ذات نيستيم، اما از سوی ديگر به غلو در صفات مبتلا شده ايم و روايات غلو در صفات برای ما باقی مانده است.
صفری فروشانی بحث لازم ديگر در بازشناسی افراد متهم به غلو را متن شناسی دانست و اظهار كرد: ما بايد روايات افراد متهم به غلو را استخراج كنيم و بعد ببينيم كه از اين روايات غلوی استنباط می شود يا نه. اگر اين روايات مجموع شود بعد از مباحث اجتهادی پيرامون غلو نيز می‌تواند شكل بگيرد و علم رجال از حالت احتضار بيرون می آيد و علم كلام ما هم كه امروزه از پويايی برخوردار نيست، با واشكافی شدن مبانی نقلی آن، پويا می شود.
وی كمك گرفتن از علوم معين مانند تاريخ، فرقه شناسی و حتی علوم غيراسلامی مانند جامعه شناسی تاريخی، روانشناسی و … را هم در اين راه ضروری دانست و در نتيجه سخنرانی خود بيان كرد: ما بايد رسماً باب اجتهاد در رجال را باز كنيم و به عنوان مقلدان علمای پيشين فقط به ذكر اقوال آنها بسنده نكنيم و با استفاده از جوانب مختلف به بازشناسی مسائل رجالی و رجال متهم به غلو دست پيدا كنيم و اگر اين كار را انجام بدهيم، نزديك می شويم به اين كه بتوانيم شاخصه های غلو در ذات را به دست بياوريم، به گونه ای كه بتوانيم با مخالفين‌مان كه افراد درون گروهی هستند، به يك تفاهم برسيم.
منبع: خبرگزاری ایکنا