مقالات

 چکیده: دوران امامت امام رضا (183 ـ 203 ق) علاوه بر آنکه از ساحت های اعتقادی و فرهنگی، دورانی کم نظیر و بلکه بی نظیر است، از جهت سیاسی نیز دورانی ویژه به حساب می آید. فراوانی تحرک های علویان در آخرین سال های امامت آن حضرت از جمله مواردی است که به اهمیت این دوران می افزاید. این نکته هنگامی روشن تر می شود که دریابیم جنبش های علویان در این زمان از جهات متعددی همچون تعداد، گستره جغرافیایی، خاندان های علوی شرکت کننده در آن و به کنترل درآوردن مناطق مرکزی، همچون کوفه، بصره، مکه و مدینه و…

مقدمه: شاید بـتوان دوران امامت امام رضا (ع) (183 ـ203ق) را یکی از پر جنب و جوش ترین دوران‌های فعالیت فرقه های مختلف شیعی دانست. آنـچه به ویژگی این دوره مـی افزاید آن اسـت که این فرقه ها فعالیت خود را در ساحت‌های مختلف عقیدتی، سیاستی، نظامی و فقهی سامان می دادند. در یک گونه شناسی می توان این جریانات درون شیعی را در گروه‌هایی با عناوین غالیان، زیدیه، اسماعیلیه، فطحیه و واقفیه دسته بندی کـرد. تکیه عمده این نوشتار بر بررسی دو فرقه اخیر و به ویژه فرقه واقفیه است. در این دوره غالیان یکی از اصلی ترین مراحل…

چکیده: کتاب «الارشاد» شیخ مفید به‌رغم عظمت و جایگاه رفیع خود در تاریخ‌نگاری تشیع و نیز زندگی‌‌نامه‌نگاری ائمه(ع)، کمتر مورد بررسی درون‌متنی قرار گرفته است؛ درحالی‌که به نظر می‌رسد بررسی محتوایی و سندی، بتواند راهگشای بسیاری از ناگشوده‌ها باشد. در یک بررسی محتوایی می‌توان در آغاز، پیگیر سبک تاریخ‌نگاری شیخ و چگونگی ارتباط آن با مبای کلامی او شد؛ ضمن آنکه توجه به برخی از کاستی‌های کتاب، همچنین دقت در تناقضات یا تناقض‌نماها و کشف موارد مختلفی از گرته‌برداری‌های غیر روشمند از منابع مختلف، از موارد دیگری است که لزوم بررسی این گونه کتب را بیشتر آشکار می‌سازد. چنین ضرورتی…

چکیده: با کنکاش در کتاب‌شناسی‌های مربوط به قرون اولیه تشیع در می‌یابیم که برخلاف دوره‌های متأخر، تاریخ‌نگاری از جایگاه مناسبی برخوردار بوده است. به عنوان مثال می‌توان حجم کتاب‌های تاریخی‌ دانشمندان شیعی در کتاب‌هایی همچون رجال‌ نجاشی و فهرست شیخ طوسی را شاهد آورد. در این میان‌ نام شخصیت‌هایی هم‌چون شیخ صدوق (حدود 305-381ق) مشاهده می‌شود که حجم فراوانی از نوشته‌های خود را به ساحت‌های مختلف تاریخ‌نگاری اختصاص داده، گرچه بخش بسیاری از این‌ نوشته‌ها مفقود شده است. با بررسی کتاب‌های به‌جا مانده از شیخ صدوق، هم‌چون دو کتاب ارزش‌مند عیون اخبار الرضا (علیه السلام) و کمال الدین و تمام…

چکیده: شیخ مفید از بزرگ ترین متكلمان امامیه در نیمه دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است كه مهم ترین نقش را در تثبیت عقاید كلامی این مكتب دارد. او دارای كتب تاریخی متعددی است كه از آن جمله می توان به «الارشاد» اشاره كرد. این كتاب كه درصدد بیان اجمالی زندگانی ائمه دوازده گانه همراه با فضایل و مناقب آنهاست، بیشترین تاثیر را از عقاید كلامی شیخ (رحمه اله) گرفته است. علی رغم اهمیت فراوان این كتاب در مسیر تاریخ نگاری شیعی، تاكنون نقد و بررسی جامعی به صورت روشمند درباره محتوا، منابع و اسناد آن صورت نگرفته…

چکیده: کتاب عیون المعجزات از آثاری است که در ادامه تلاش برخی از امامیه برای اثبات امامت ائمه (علیهم السلام)، از راه معجزات، در اوایل قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این اثر به علل مختلفی همچون مضامین روایات آن و نیز شخصیت غیر معروف نویسنده تا قرن دوازدهم مورد بی توجهی محافل امامیه قرار گرفته بود؛ اما در این قرن و با رشد اخباری گری و توجه عامیانه اخباریان به این نوع رویکرد، این کتاب به سرعت جای خود را در مجامع اخباری و در کتاب هایی همچون بحارالانوار علامه مجلسی، اثبات الهداة شیخ حر عاملی و مدینة المعاجز…

جُعْفی‌، خاندان‌، از خاندان‌های‌ مشهور یمنی‌ ساکن‌ در کوفه‌. جعفی‌ نام‌ تیره‌ای‌ از تیره‌های‌ قبیله مَذْحِج‌ است‌ (رجوع کنید به ابن‌حزم‌، ص‌ 476ـ477). این‌ تیره‌، گاه‌ به‌ سبب‌ بزرگی‌ و اهمیتش‌، قبیله‌ هم‌ خوانده‌ شده‌ است‌ (رجوع کنید به ابن‌منظور، ذیل‌ «جعف‌»). نام‌ این‌ تیره‌ بر گرفته‌ از نام‌ جُعفی‌ بن‌ سَعْد العَشیرة بن‌ مالک‌ است‌ که‌ در واقع‌ پدر این‌ قبیله‌ محسوب‌ می‌شود (جوهری‌؛ یاقوت‌ حموی‌، ذیل‌ «جعف‌») و نسل‌ وی‌ از طریق‌ دو پسرش‌، مَرّان‌ و حَریم‌، ادامه‌ یافته‌ است‌ (ابن‌حزم‌، ص‌ 409). در باره اصل‌ واژه جعفی‌ و هیئت‌ منسوب‌ به‌ آن‌، اقوال‌ گوناگونی‌ ذکر شده‌ است‌…

نقد و بررسى‌ دیدگاه کلى دربارۀ مقاله امام جعفر صادق (علیه السّلام) را مى‌توان در سه بخش ارائه داد: ١.محتوا از نظر محتوا مقاله حاوى مطالب جالب و مفیدى درباره آن امام است که به ویژه‌ براى غربیان مى‌تواند مفید باشد. اطلاعات شناسنامه‌اى امام (علیه السّلام)، تعامل ایشان با گروه‌هاى شیعى و غیر شیعى، مواضع سیاسى آن حضرت، جایگاه امام در میان مسلمانان و به ویژه شیعیان، اطلاعاتى‌ درباره شاگردان ایشان و بالاخره جایگاه علمى آن حضرت، بخشى از مطالبى است که ‌به گونه‌اى بسیار موجز در این مقاله به آنها اشاره شده است. گرچه نمى‌توان همه آنها را تأیید…

مقدمه: یکی از مهم ترین پرسش ها در زندگانی سیاسی امام جعفر صادق(علیه السلام) کیفیت موضع گیری او در هنگام انتقال حکومت از امویان به عباسیان بود. این پرسش هنگامی جدی تر می شود که دریابیم در اندیشه سیاسی شیعه که برگرفته از آموزه های ائمه(علیهم السلام) می باشد، امامت به معنای ریاست دینی و دنیوی بوده و در زمان حضور امام(علیه السلام) حقّ بدون چون و چرای امام معصوم(علیه السلام) می باشد و هرکس بدون اذن امام(علیه السلام) در این جایگاه قرار گیرد، در حقیقت حق امام(علیه السلام) را غصب کرده است. در این هنگام این سؤال پدید می…

چکیده: حسین بن حمدان خصیبی از راویان بزرگ معتقد به امامت امامان دوازده گانه در دوره غیبت صغری و سالهای آغازین غیبت کبری است که در عین حال مورد احترام فراوان فرقه نصیریه نیز می باشد. او دارای اندیشه های خاصی بوده که وی را از امامیه جدا می ساخته است و لذا رجالیون متقدم او را به شدت تضعیف کرده اند، اما رسوباتی نه چندان اندک از اندیشه های او در جوامع امامیه نفوذ پیدا کرده است. کتاب الهدایة الکبرای او از آنجا که از قدیمی ترین متونی است که با ذکر سلسله اسناد در صدد اثبات امامت و…

جابربن‌ یزید جُعْفی‌، فقیه‌، مفسر، محدّث‌، و از اصحاب‌ نامدار امام‌ باقر و امام‌ صادق‌ (علیهما السلام‌). کنیه او در منابع‌، ابوعبداللّه‌ (رجوع کنید به نجاشی‌، ص‌ 128)، ابومحمد (همانجا) و ابویزید (بخاری‌، ج‌ 1، قسم‌ 2، ص‌210) آمده‌ اما چون‌ در حدیثی‌ از او با کنیه ابومحمد یاد شده‌ (رجوع کنید به کشی‌، ج‌ 2، ص‌ 444) این‌ کنیه‌ پذیرفتنی‌تر می‌نماید و کنیه ابوعبداللّه‌ مستندی‌ ندارد (تستری‌، ج‌ 2، ص‌ 543). در منابع‌ از او با لقب‌هایی‌ چون‌ جُعفی‌ الکوفی‌ (رجوع کنید به بخاری‌، همانجا)، قدیم‌ (نجاشی‌، همانجا) و عربی‌ (همانجا) یاد شده‌ است‌. محمدعلی‌ موحدی‌ ابطحی‌ (ج‌ 5،…

چکیده: دلایل نگاری، یعنی سعی در اثبات امامه ائمه (علیه السلام) از راه معجزات و کرامات، رویکردی بوده که در قرون اولیه تشیع مورد توجه عده ای از اخباریان این مکتب قرار گرفته است. از مهم ترین آثار به جای مانده در این موضوع، کتاب دلائل الامامه، منسوب به محمد بن جریر طبری، حاوی بسیاری از روایات پیشینیان در این زمینه است. علی رغم تلاش بزرگانی همچون آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و النابس، شوشتری در الاخبار الدخیله و مامقانی در تنقیح المقال در راه شناسایی مولف، هنوز نقاط مبهمی درباره هویت وی وجود دارد. همچنین نکات قابل تامل فراوانی…