جلسه نقد کتاب «امیر المومنین امام علی (ع)» توسط معاونت پژوهش مجتمع عالی تاریخ و سیره و تمدن اسلامی باهمکاری انجمن تاریخ تمدن معاصر در سالن شهید صدر برگزار گردید.
ارائه دهندگان جلسه آقایان جناب دکتر صفری فروشانی و دکتر محمد فرقان گوهر نویسندگان این اثر بوده و آقایان جناب دکتر مصطفی صادقی کاشانی و دکتر احمدیان دلاویز ناقدان آن بوده اند. معاون محترم پژوهش جناب دکتر اوصیاء دبیر علمی جلسه بوده اند.

جلسه با تلاوت قرآن کریم آغاز گردید و سپس دبیر علمی ضمن عرض خیر مقدم به حضار گرامی، نکاتی را پیرامون اهمیت جلسه نقد کتاب و خود کتاب و بزرگداشت هفته پژوهش و ماه پژوهش پرداختند.

دبیر محترم جلسه برای معرفی کتاب از متن مقدمه کتاب این مطلب را قرائت نمودند:
«این نوشته تلاشی است متواضعانه برای ارائه روایتی مستند از زندگانی حضرت علی (ع) که با هدف آگاهی از سیره و ابعاد شخصیتی و نقش تاریخی آن حضرت (ع) به نگارش درآمده است. این اثر به دو قسمت عمده تقسیم شده است: قسمت نخست تبیین تاریخ زندگانی امام علی (ع) است که در آن سعی شده بیشتر جوانب تاریخی زندگانی امام علی به ترتیب تاریخی پوشش داده شود. قسمت دوم سبک و سیره امام علی (ع) را در شئونات فردی و اجتماعی تحلیل می‌کند».

مطالب و نکات جناب دکتر صفری فروشانی:

• جناب استاد دکتر صفری فروشانی مطالب خود را پیرامون تدوین کتاب طی نکاتی بیان فرمودند.
• از جمله نکات بیان شده ضرورت برگزاری جلسات نقد کتاب و فرهنگ نقد است که بایستی جا بیفتد و این کار باعث تشویق نویسنده می شود. بحث نقد بایستی توسط معاونت پژوهش جدی گرفته شود.
• نکته دیگر : کتاب حاضر محصول مؤسسه البیان للتواصل و التأصیل است که به دنبا آن است تا در سطح جهانی، نظر شیعه را در موضوعات معارف اسلام معرفی کند.
• درخصوص چگونگی تدوین کتاب توضیحاتی را مطرح فرمودند.از جمله این که دیدگاه و رویکرد شیعی مدنظر بوده است. بقیه امامان را پیشنهاد دادیم. ای کاش این کار را جامعه المصطفی انجام می داد. بازهم دیر نشده و می تواند عهده دار این کار شود.
• نکته دیگر این که این کتاب قابل رقابت با دیگر آثار مشابه است.
• از جمله ویژگی های کتاب، جامعیت، روانی قلم، دیدگاه شیعی، اتقان مطالب، گستردگی منابع (٢٢٥ منبع)،
• نکته بعدی: درباره جناب آقای فرقان است. به طور کلی می توان گفت که ظرفیت نهفته ای در طلاب جامعه المصطفی وجود دارد که بایستی کشف شود.

ناقد محترم اول: جناب دکتر مصطفی صادقی کاشانی

• ضمن تشکر از نویسندگان محترم، بنده با این که درباره امیر المؤمنین مطالعه زیاد کردم، کتابی هم درباره قضاوت های حضرت نگاشتم، اما خیلی از این اثر استفاده کردم، کار بسیار شایسته ای است، شکل کتاب خوب است. نثر خوبی دارد. تتبع منابع مختلف، ساختار خوبی دارد. فصل بندی کتاب خوب و شایسته است. در تیترهای فرعی هم . جامعیت کتاب خوب است، اختصار نیز از جمله محاسن آن است که کل زندگی را در ٢٦٠ صفحه است. عناوین زیبا نیز گاه به چشم می خورد. تحلیل های نو از جمله این که معاویه نامه داد برای معاویه، نامه عزل نبود، بلکه بلند شود به مدینه بیاید و این با سیره و روش امام(ع) بیشتر سازگاری دارد. اشکال تایپی به چشم نخورد، مگر در موارد اندکی. منابع به جز یک مورد اتقان دارد.
• برای من ابهام بود که کار چطور فارسی نوشته شده است، چون مخاطب آن جامعه بین المللی است، در پایان مقدمه تاریخ میلادی و قمری خورده است، نه شمسی.
• همچنین در پاورقی، نزدیک چهارصد پاورقی به صورت پیوست در چهار قسمت آورده شده است که برای نویسندگان محقق منابع در پاورقی باشد.
• نکته دیگر: در مشهورات، گاه کشتارهایی که به امام علی(ع) منسوب است، در جنگ بدر نصف کشته ها، و در سقیفه می فرمایند که این کار باعث نارضایتی شده است، آیا چنین مشهورات را باید پذیرفت.
• نکته دیگر: گاه تکرار وجود دارد.
• نکته دیگر: ایمیل نویسنده نوشته شود. برای ارتباط خوب است.
• نکته: در بحث فضائل و افتخارات، و دیدگاه حضرت درباره پیامبر(ص).
• خطبه شقشقیه خطبه نیست، بلکه حدیث است. در آیه یؤتون الزکات، صدقه منظور است و نه زکات. شما زکات نوشتید.
• پیمان مواخات، واژه پیمان جای تأمل دارد.
• جلسه خواص پس از سقیفه، تحصن اعتراضی تعبیر دقیق تری است.
• ارشاد القلوب، جلد دوم مال دیلمی نیست.

ناقد دوم: دکتر احمدیان دلاویز

• نکات قوت کتاب زیاد است، از جمله: بداعت در ساختار، عناوین و تیترهای جذاب مانند تعبیر «خوابی آرام در بستر مرگ» برای لیلة المبیت، «داوری مبتنی بر خدعه»، که در جاهای دیگر مشاهده نمی شود. قلم عالمانه محققانه، پژوهش محققانه و استفاده از منابع متقن و گوناگون، بهره مندی از نقشه و تصاویر، چاپ مناسب و جذاب.
• نقدهایی به ذهن می رسد، از جمله:
• محتوا به سیره و تاریخ اختصاص یافته، اما عنوان کتاب کلی است و انتظار می رود که محتوا جامع باشد. ویژگی های امام، صفات و شؤون در این کتاب نیامده است.
• مطالب تاریخی از جمله شعب ابی طالب، در سال ششم آمده در ص ٣٢، اما در منابع سال هفتم آمده است.
• در تعریف سریه «سری بودن» بحث موته را نباید غزوه تلقی بکنیم و نه سریه. البته تعریف دیگری نیز اشاره شد.
• پیمان برادری در مدینه اتفاق افتاده، یا در مکه هم آیا بوده؟
• سنه اسامه هیجده یا هجده تا ٢١ سال،
• سه هزار نفر از مکه آمدند اما با ششصد جنگجو وارد بصره شدند.
• در مواردی ابهام دیده می شود، خالد بن عاص مخزومی را در مکه منصوب کرد. فردی از بنی عبدالعزی علی بن عدی آیا حاکم از طرف امام است؟ روشن نیست.
• برخی موارد کمرنگ است، از جمله سیره نظامی و سیره خانوادگی که به سرعت از آن عبور شده است.
• قسمت آخر کتاب تحت عنوان فرهنگ و دانش امام علی(ع) نه در تاریخ قلمداد شده و نه سیره. در سیره علمی امام علی(ع) می توانستید جا بدهید.
• خبری از تلاش امام در زمینه تأسیس برخی علوم نیست. در حالی که نقش امام در ادبیات عرب و علم نحو و تفسیر بایستی مطرح می شد.
• در بحث مشارکت دهی و توجه به مشورت مردم، فقط یک مورد آوردید که امام قبول نمی کند. بهتر بود موردی بیان می شد که امام قبول کند.
• در دوران خلافت، ایجاد حکومت بایستی عنوان می شد، چون این یکی از شبهات است.
• اصلاحات دینی مورد توجه قرار نگرفته است، در حالی که احیای سنت نبوی در فرمایشات حضرت وجود دارد.
• فتوحات نیز مطرح نشده در حالی که در شبه قاره و در سند وجود نداشت.
• نکته ثقل کار چیست، آیا شیوه حکومتداری نکته ثقل است، یا فضائل و مناقب امام علی(ع)؟ یا اصلاحات امام علی(ع) نکته ثقل است؟

ارائه محمد فرقان گوهر:

• ضمن سپاسگزاری از اساتید محترم داور بابت نقد های نکته سنجانه، از جناب استاد صفری بابت مشارکت دادن در کار پژوهشی، همچین عرض تشکر از دست اندرکاران مؤسسه البیان که باعث خیر شدند و سپاس از معاونت محترم پژوهش بابت برگزاری جلسه.
• مطالب خوبی بود، از ناقدان محترم تشکر می کنیم و از نقد های ارزنده شان استقبال می کنیم.
• در روش ارجاع اولویت به خواننده عمومی داده شده است، لذا محققان از این جهت در اولویت دوم قرار دارند.
• در تعداد کشته ها توجه داشتیم که زیاد نشان ندهیم، در جنگ بدر مطمئن نبودیم، این که نوشتیم چون چیزی خلافش پیدا نکردیم.
• شجاعت را به سمت کشته ها بردن مدنظر نبوده است.
• در فضائل آیات از تفسیر باطنی به شدت پرهیزان بودیم. یک استثناء وجود دارد و آن حدیثی از امام صادق پیرامون آیه مرج البحرین است، با اینکه این تطبیق از ظاهر کلام فاصله گرفته بود، اما این مورد را در سیره خانوادگی آوردیم.
• آیات قرآن تا جایی که از منابع معتبر سراغ داشتیم، در شأن امام علی (ع) آوردیم.
• در بحث فضائل گزارشی رد شدیم چون در جاهای دیگر خیلی بحث شده و اینجا جایش نبود.
• این اثر هر چه هست از جناب استاد صفری بوده است، ایده ها، رهنمودها، اصلاحات، ترمیمات در موارد زیادی از ایشان بوده است و بنده ابزار کار بوده ام.
• یؤتون الزکات، زکات منظور صدقه است، بله درست است، تعبیر بایستی تغییر کند.
• ارشاد القلوب، ج٢ مال دیلمی نیست، نمی دانستم.
• عنوان اولیه ای که ما داده بودیم، تاریخ و سیره امام علی (ع) بوده است، اما مؤسسه با توجه به رویکردی که دارد عنوان را تغییر داد.
• در نبرد جمل از مکه که آمدند سه هزار بودند، اما در مسیر تعداد شان خیلی بیشتر هم شده است، اما برای حمله به دار الاماره ٦٠٠ نفر ورود کردند.
• ابهامات نکته خوبی است، اما جا نبود برای توضیحات بیشتر. حدود ده هزار کلمه را پس از نگارش کم کردیم و شاید این یکی از دلایل مهم ابهامات پیش آمده باشد.
• عنوان جلوه های فرهنگ و دانش در آغاز متعلق به سیره غیر حکومتی و زیر شاخه آن بود. میراث علمی را عنوان کرده بودیم، اما بعدا تصمیم بر آن شد که مستقل باشد. لذا در مقدمه متوجه این تغییر نشدیم و به همان شکل آوردیم،
• درخصوص نقش امام علی(ع) در علم نحو به صورت مختصر طی یک جمله به این مسئله اشاره شده است.
• در بحث احیای سنت نبوی، مصداق عملی اش را به جز نماز تراویح.
• مشاوره های عملی در مواردی مصداق آوردیم، مانند گوش دادن سخنان صریح پیر مرد در حین بازگشت از صفین.
• درباره ثقل کار بحث سیره نیروی بیشتری از ما برد، در عین حال که در تاریخ نیز به صورت تحلیلی ورود کردیم. بزنگاه ها را رها نکردیم
• شیوه حکومتداری امام علی (ع) را استخراج کردیم. آنچه در دانشنامه امام علی(ع) آمده موازی کاری و تکرار زیاد است، چون نویسندگان متعددی آن را نوشتند، اما این نوشته بنظر می رسد بیش از دستان انگشت موارد تکراری نداشته باشد.
• این نقدها را با جان و دل می خریم و ان شاءالله اصلاح خواهیم کرد.

جناب استاد دکتر صفری فروشانی:

• تشکر می کنم از اساتید محترم که به جدی وارد شدند، همچنین از انجمن تمدن و معاصر که این جلسه با مشارکت آنان برگزار شده است.
• نکاتی که اساتید فرمودند بسیار ارزنده بوده است.
• آقای سبحانی سلیقه دارند به چشم نوازی، کتاب عکس دارد و نقشه دارد.
• صفحات مطلب محض است و لذا جمع و جور است. مطالب زیاد در صفحات کم گنجانده شده است.
• کاستی ها خیلی فراوان است و خلاهای فراوانی وجود دارد. چون در یک جلد نمی شود امام علی (ع) را جای داد.
• به مشهورات پای بند هستیم، کاستی ها خیلی فراوان است، خطبه شقشقیه بله خطبه نیست. ارشاد القلوب حتی در جلد اول نیز به منفرداتش تکیه نداریم.
• عنوان تاریخ و سیره درست است
• ماجرای شعب درست می فرمایند که در سال هفتم باشد.
• سریه ها را نیز گاه که پر جمعیت باشد اسم غزوه اطلاق شده است، در تبوک نیز با این که جنگ نشده اما غزوه اطلاق شده است. در غزوه حضور پیامبر شرط دانستند، اما دست کم دو استثناء دارد، تبوک و موته.
• بعد از بیعت، حکومت مفروغ عنه است، شاید نیازی نباشد.
• در مواردی با جناب استاد فرقان اختلاف داشتیم، ایشان مجتهدانه ورود کردند، از جمله درباره عزل معاویه که نظر ایشان این بود که از همان ابتدا عزل نکرده است. اما من معتقد بودم که اسناد بالا دستی مانند «لن اطلب النصر بالجور» چه سند داشته باشیم و چه نه، بایستی عزل کرده باشد.
• فتوحات را توجهی نداشتم.
• بحث اصلاحات دینی بایستی مورد توجه قرار بگیرد.
• درباره نکته ثقل این کار اوج و فرود لازم ندارد. کار جامعی است که تاریخ و سیره را بحث کرده است. یک کار پژوهشی مسئله محور نیست.

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته.