چکیده
فقهای اصحاب ائمه(ع) تاثیر گزار ترین قشر فرهنگی در جامعه شیعی عصر حضور پس از ائمه(ع) به حساب می آمدند، در عین حال به طور غالب از آنان به عنوان وسیله ای برای انتقال میراث حدیثی یاد می شود و نقش تعقلی و استدلالی آنها در جامعه شیعی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این تحقیق عهده دار بررسی اجتهاد اصحاب ائمه(ع) در سده دوم و اوائل سده سوم در عرصه های دینی و معرفتی شیعه از منظر تاریخی می باشد. مسئله این است که چه دلایلی اصحاب ائمه(ع) را به سمت اجتهاد سوق داده است؟ و آنها این فرایند نظری را چگونه طی کرده اند؟ روش حل مسئله – در این پژوهش – تاریخی است و با استخراج داده های تاریخی از منابع گوناگونی سعی دارد تحلیلی واقع گرایانه از فعالیت های اجتهادی آنان ارائه کند، که شامل زمینه ها، دلایل، عرصه ها و پیامدهای اجتهاد آنان می باشد. مجموع داده ها نشان می دهد که با تاثیر پذیری از دلایل گوناگونی مانند فضای توسعه گرایانه‌ی حاکم بر عراق و به ویژه کوفه – مهم ترین پایگاه شیعیان در آن دوران – با توجه به ساختار علمی و فرهنگی آن و به تبع آن شناخته شدن رأی به عنوان یک منبع معرفتی، و در کنار آن تشویق‌های گوناگون ائمه(ع)، اصحاب ائمه(ع) با رویکردهای متفاوتی راجع به مسائل فقهی، کلامی و حدیثی به اجتهاد پرداختند، در عرصه های فقهی چهره های شاخصی در میان اصحاب ائمه(ع)مانند زراره(م۱۴۸ق)، یونس بن عبدالرحمان (م۲۰۸ق) و فضل بن شاذان (م۲۶۰ق) را می توان جزو فقهای عقل گرا قلمداد نمود. به علاوه، تعلیل مسائل فقهی مشخصه دومی است که در میان اینگونه اصحاب به ویژه فضل بن شاذان(م۲۶۰ق) و پیشروی کلامی وی هشام بن حکم(م۱۷۹ق) به چشم می خورد. در عرصه های کلامی فعالیت های چشمگیر آنان در مباحث توحید و امامت، نیز رویکرد انتقادی نسبت به حدیث را می توان از دیگر شاخصه های عقل اجتهادی آنها قلمداد نمود.