چکیده
درباره تاریخ پیدایش تشیع ده نظریه مطرح شده است از میان این نظریات دو نظریه مربوط به شیعه و بقیه از آن دانشمندان اهل سنت و مستشرقین است. اهمیت و ضرورت پرداختن به این مقوله، نگارنده را به بررسی و مقایسه وا داشته است. نظریات اهل سنت و مستشرقین، خالی از غرض های مذهبی، سیاسی، دشمنی با تشیع و افراط نیست. عمده هدف آنها از بیان این نظریات، نشان دادن مذهب تشیع به عنوان حرکت خارجی و امر عارضی است. از جمله نظریات: پیدایش تشیع در دوره پیامبر(ص)، در سقیفه، در دوره خلافت عثمان، در دوره خلافت علی(ع)، حادثه کربلا، در دوران امام صادق(ع)، توسط عبدالله سباء و توسط ایرانیان می باشد. تمام این نظریات را می توان در دو دسته عوامل داخلی و خارجی جامعه اسلامی تقسیم کرد. آنچه در این میان وجه همت است، تطابق نظریات یاد شده با گزارش های معتبر تاریخی و داوری درباره آنها با تاکید بر این واقعیت که تشیع یک جریان اصیل و به معنای اعتقاد به امامت و رهبری منصوص علی( ع) بعد از پیامبر(ص) بوده است.
پرسش اصلی تحقیق: آیا همه این نظریات در مورد پیدایش تشیع صحیح است؟ و یا اگر همه نظریات صحیح نیست پس کدام دیدگاه از نظر تاریخی صحت دارد؟
فرضیه‌های مطرح شده عبارتند از:
۱. مهمترین و با اهمیت ترین نظریه این است که اساس مذهب تشیع در زمان پیامبر اسلام(ص) وجود داشته است.
۲. پیدایش تشیع را پس از سقیفه بنی ساعده دانسته اند.
به لحاظ روش تحقیق این پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و بر اساس اسناد و مدارك تدوین یافته و هدف پژوهشی آن توصیف، مقایسه و ارزیابی دیدگاه‌های ده گانه در مورد تاریخ پیدایش تشیع است.
منابع تحقیق : در بررسی و تدوین این رساله در درجه‌ی اول سعی گردیده تا به منابع دست اول مراجعه گردد. از این رو منابع را به سه دسته تقسیم می کند. الف: منابع اهل سنت( قدیم و جدید) ب: منابع شیعه( قدیم و جدید) ج: کتاب های خاورشناسان.
قلمرو تحقیق : به دلیل عام بودن عنوان پژوهش و تا حدی نظری بودن آن، از نظر زمانی، پیدایش تشیع را از عصر پیامبر (ص) تا دوره امام صادق(ع) می باشد.
این پایان نامه در یك مقدمه و سه فصل تدوین گردیده است. فصل اول به كلیات و مفاهیم اختصاص یافته كه شامل معنای لغوی و اصصلاحی شیعه و تشیع بوده و همچنین گفتاری درباره بررسی کاربرد تاریخی اصطلاح شیعه و تشیع و عناوین مرتبط با شیعه است. نویسنده در فصل دوم به عوامل داخلی از قبیل: تشیع در عصر پیامبر(ص)، نظریه پیدایش تشیع در سقیفه، دیدگاه شگل گیری تشیع در جریان منازعات مربوط به خلافت عثمان، نظریه پیدایش تشیع در دوران امام علی(ع)، شهادت امام حسین و پیدایش تشیع در عصر امام صادق(ع) می پردازد. در فصل سوم به عوامل خارجی از قبیل تشیع و عبدالله بن سباء، عبدالله بن سبا در منابع تاریخی، در کتب متاخرین، نزد علمای رجال شیعی، عقاید او در کتب ملل و نحل، تشیع و ایرانیت می پردازد و در پایان جمع بندی و نتایج بدست آمده مطرح گردیده است.
نویسنده ضمن بررسی مفاهیم لغوی و اصطلاحی شیعه و تشیع و سیر تاریخی کاربرد آن به تقسیم بندی ها و تطبیق مفهوم اصطلاحی شیعه می پردازد که این تقسیم بندی شامل اعتقادی و سیاسی و عام و خاص می شود. در تقسیم بندی به اعتقادی و سیاسی به نظر اینان شیعه اعتقادی کسی است که اولا در بعد کلامی به خلافت بلا فصل حضرت علی معتقد باشد. ثانیا در بعد فقهی مشروعیت انحصاری مرجعیت علمی حضرت علی و اهل بیت را بپذیرد نه آنکه آنها را مانند صحابه و تابعین دارای حق افتا بداند. تشیع سیاسی آن است که شخص، بدون اعتقاد به مبانی فکری شیعه، در هنگام درگیری های سیاسی از رهبری اهل بیت در مبارزه با ظلم و بیداد خلفا حمایت کند. نویسنده در ادامه به اصطلاح شیعه علی به طور خاص می پردازد که اینها معتقدند به امامت منصوص و بلافصل علی و فرزندان او، پس از رسول اکرم، شیعه به این معنای خاص شامل سه فرقه امامیه، زیدیه و اسماعیلیه می گردد. و در ادامه به عناوینی که شیعه از ابتدا به آن نام ها مانند رافضه، امامیه، علوی، طالبی، ترابی، خاصه و جعفری معروف بوده می پردازد. در فصل دوم به عوامل داخلی از قبیل تشیع در عصر پیامبر، در سقیفه، در جریان منازعات خلافت عثمان، در دوران خلافت امام علی، شهادت امام حسین و عصر امام صادق می پردازد. دیدگاه غالب شیعیان، تشیع در عصر پیامبر را تایید می کند و بخش مهمی از کلام سیاسی شیعه را تشکیل می دهد و دانشمندانی همچون کاشف الغطاء، شیخ مظفر، محمد حسین زین عاملی، محمد جواد مغنیه، عبدالله نعمه، بر این نظرند. اینها معتقدند که تشیع به عنوان یک جریان اصیل و به معنای اعتقاد به امامت و رهبری منصوص بعد از پیامبر و همگامی با آن امام، نه تنها همزاد ظهور اسلام که اساسا جزئی از رسالت پیام آور آن بود. دکتر حسن ابراهیم حسن، احمد امین مصری، محمد عبدالله عنان و در میان شرق شناسان، گلدزیهر، برنارد لوییس، اوژن اوبن، طرفدار نظریه پیدایش تشیع در سقیفه هستند. از طرفداران دیدگاه شکل گیری تشیع در دوران پس از عثمان اینها قابل ذکرند، ابن حزم اندلسی، علی سامی نشار، شیخ ابوزهره، احسان الهی ظهیر را نام برد و در میان شرق شناسان : ولهاوزن، ایلیا پائولوویچ پطروشفسکی، هاجسن و نیکلسون قابل ذکرند.در دوره پس از عثمان دو نظریه درباره پیدایش تشیع وجود دارد: الف) تشیع از طرف عبدالله بن سبا تاسیس شده است. ب) به هنگام حمله مردم به خانه عثمان و کشته شدن او، بیست و پنج سال پس از پیامبر تشیع شکل گرفت. نظرات مختلفی هم در رابطه با پیدایش تشیع در دوران خلافت امام علی ارائه شده است از جمله: شیعه در آستانه جنگ جمل و مخالفت اصحابی چون طلحه و زبیر با حضرت علی پدید آمد – عده ای از خاورشناسان جنگ صفین و یا شهادت علی را آغاز تشیع قلمداد می کنند – عده ای شهادت علی را آغاز تشیع می دانند – نظری هم می گوید شیعه پس از جنگ صفین و در هنگام خروج خوارج به وجود آمده است. نظر دیگر درباره پیدایش تشیع این است که تشیع در واقعه عاشورا و یا در پی شهادت امام حسین بوجود آمده است. این عده به سه دسته تقسیم می شوند ۱- کسانی که عامل پیدایش تشیع را حادثه کربلا می دانند مانند علی سامی نشار، “کی. اس.لمبتون”و اشتروتمان ۲- عده ای مانند کازاما، پیدایش تشیع را بعد از شهادت امام حسین می دانند. ۳- گروهی که قائل به تاثیر حادثه کربلا بر مذهب تشیع هستند مانند سید حسین محمد جعفری، علی حسن خربوطلی و عبدالعزیز الدوری. پیدایش تشیع در عصر امام صادق از این نظریه دفاع می کند که ظهور شیعه به عنوان یک فرقه با دورنمایی کلامی خاص و ویژگی های اعتقادی معین در اواخر سده نخست هجرت بوده است. همچنین صاحبان این دیدگاه بر این باورند که اندیشه نص و وصیت برای امام علی و طرح وجوب امامت و خلافت آن حضرت و افضلیت او برای این مقام بر اساس نص، هیچ سابقه ای قبل از امام صادق نداشته بلکه این اندیشه توسط آن حضرت و برخی از شاگردان مشهور وی نظیر هشام در میان شیعیان پدید آمد و از طرف سایر امامان شیعه نیز پیگیری شد. در فصل سوم نویسنده به عوامل خارجی مانند تشیع و عبدالله ابن سبا، تشیع و ایرانیت می پردازد. صاحبان دیدگاه اول بر این باورند که ریشه شکل گیری تشیع را حوادث مهم و سرنوشت ساز و مهم سیاسی، مذهبی اواخر خلافت عثمان و اوایل خلافت امام علی و به دست عبدالله بن سبا یهودی بوده است. از این رو نویسنده به شخصیت عبدالله ابن سبا در منابع تاریخی از جمله طبری، ابن اثیر، ابن کثیر، ابن خلدون، رشیدرضا، فرید وجدی، بستانی، احمد امین، حسن ابراهیم حسن و سعید افغانی می پردازد و سپس وی را نزد علمای رجال مانند رجال کشی، شیخ طوسی، علامه حلی، ابوداود بررسی می کند و در ادامه به عقاید وی در کتب ملل و نحل می پردازد و در آخر نظر مستشرقان را درباره وی می آورد. می توان گفت درباره عبدالله بن سبا چهار نظریه مطرح است: ۱- برخی نه تنها وجود تاریخی او را مسلم انگاشته اند، بلکه نقش وی را در حوادث سیاسی ایام خلافت عثمان و ایجاد اختلاف در صفوف مسلمین، از همه برجسته تر می کنند و حتی می گویند اندیشه وصایت و امامت امام علی و چه بسا شکل گیری تشیع را او طرح ریزی کرده است. قائلین این نظریه عبارتند از احمد امین مصری، حسن ابراهیم حسن، احمد شبلی، محمود عقاد. ۲- برخی وجود تاریخی او را از اساس منکر شده اند و داستان وجود او و دیدگاهش را ساخته و پرداخته دشمنان شیعه می دانند مانند طه حسین، مرتضی عسکری و…۳- برخی اصل وجود او را و نیز ادعای غلو و کفر آمیز او درباره امام علی و کشته شدن و یا تبعید او توسط آن حضرت را پذیرفته اند، اما ادعای مورخان و تحلیلگران را مبنی بر نقش او در جریان سازی فکری و سیاسی دست ساخته بعدها، بویژه دشمنان شیعه می دانند. ۴- گروهی درباره وجود وی شک کرده اند مانند محمد عماره، حسن بن فرهان مالکی و… در پایان می توان گفت که عقیده بعضی از نویسندگان که مذهب تشیع را از بدعت های عبدالله ابن سبا می دانند، خیال باطلی است که از کم دانشی آنان سرچشمه می گیرد. نویسنده در ادامه به نظریه کسانی که فکر می کنند روابط فرهنگی و اجتماعی مسلمانان با ایرانیان، علت پیدایش مکتب تشیع بوده می پردازد و قائلین به این نظر را این افراد ذکر می کند، ادوارد براون، ولهاوزن، بروکلمان، احمد امین، ابوزهره، این عده با چهار طریق یعنی: شباهت در عقاید، ایرانیان و انتقام از اسلام، موالی، شهربانو در صدد اثبات ادعای خود بر آمده اند. در خاتمه می توان گفت پیدایش شیعه در عصر رسول خدا بود و در این مطلب که خاستگاه اصلی تشیع سرزمین های عربی و در میان اقوام عربی بوده تردیدی وجود ندارد. از این رو پیدایش تشیع با جوهره اصلی آن در زمان پیامبر اسلام بوده و در دوره های بعدی تکامل یافته است.