(آنچه در ادامه می آید، نگاشته ای است از جناب آقای دکتر نعمت الله صفری فروشانی که حدود دو دهه پیش از این در روزنامه جمهوری اسلامی مورخ ۷ و ۱۴ اسفند ۱۳۷۴ به چاپ رسیده و به آسیب شناسی مؤسسات تحقیقاتی و پژوهشی استان قم می پردازد.)
اولین نکته ای که با شنیدن عنوان «تحقیق» به ذهن خطور می کند این است که: محقق با تلاش پیگیر و کاوش عمیق خود در جستجوی افق ها، سرزمین، مطالب و نکات تازه و کشف می باشد تا از این راه سهمی در راه پیشبرد علم و دانش به دست آورد. اگر با این دید خوشبینانه و از دور به مؤسسسات تحقیقاتی گوناگون حوزوی که تابلوهای آنها زینت بخش خیابان و کوچه های شهر مقدس قم گشته و رقم آنها از صد تجاوز نموده بنگریم، چنین تصور خواهیم کرد که علم و دانش حوزوی در پرتو تلاش های عمیق این مؤسسات، پیشرفتی به مراتب بیش از آنچه در طول تاریخ داشته، نموده و افق های بسیاری کشف شده و بیشتر مسائلی که لاینحل باقی مانده بود، با انگشت هنر تحقیق آنها گشوده است. اما آیا واقعاً چنین است؟ این مقاله که حاصل تماس مستقیم و غیر مستقیم شش‌ساله نگارنده با بسیاری از این مؤسسات می باشد تلاشی است ناچیز در جواب این سؤال، به امید آنکه با پیگیری «مسئولان امر» افق های جدیدی در این مقوله گشوده شود. در اینجا سعی ما بر آن است که مباحثی همچون انگیزه های تحقیق، انواع مؤسسات تحقیقاتی شهر قم، اشکالات آنها را به بررسی گذاریم و در پایان طرحی برای بهبود وضع تحقیق ارائه دهیم.
الف ـ انگیزه های تحقیق
اصولاً می توان انگیزه های یک طلبه یا دانش پژوه برای تحقیق در این زمان را در امور زیر به نحو «مانعة الخلو» خلاصه نمود.
۱ـ‌عشق ذاتی:انسان ذاتاً حقیقت طلب است و کنجکاو و هرگاه در برابر مسأله ای قرار گیرد که حل آن را نداند، برای تلاش در حل آن، اقدام به تحقیق و موشکافی می نماید.
۲ـ احساس وظیفه:دانش پژوه وقتی می بیند بعضی از مطالب لازم کمتر روی آن کاری صورت گرفته و از طرف دیگر کسی به فکر کار روی آن نیست، بر خود و به نحو واجب کفایی فرض می شمرد که اقدام به تحقیق درباره آنها نماید تا به حقیقت برسد و آن را در دسترس دیگران قرار دهد.
۳ـ گذران زندگی:پژوهشگر به هدف تأمین مال و جاه، حال چه به صورت عاجل و چه به صورت آجل در آینده ای دور یا نزدیک، اقدام به تحقیق می نماید این انگیزه گرچه علو و تقدس دو انگیزه سابق را ندارد ولی نمی‌توان آن را مذموم شمرد و بلکه ممکن است با ضمیمه کردن بعضی از انگیزه های جنبی دیگر مانند تلاش برای رفاه خانواده (الکاد لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله) حفظ کرامت نفس به منظور جلوگیری از شبه تکدی‌گری های رایج و… نوعی تقدس برای آن قائل شد. به هرحال، چه این انگیزه تقدس داشته و چه نداشته باشد، واقعیت موجود این است که بیش از نود درصد از سهمیه بازار تحقیق در اختیار آن می باشد.
ب ـ انواع مؤسسات تحقیقی قم
به طور کلی می توان موسسات تحقیقی شهر قم را از جهت بودجه پشتیبان آن به دو قسم مؤسسات شخصی و غیر شخصی تقسیم نمود. مراد از مؤسسات شخصی، آنهایی است که سرمایه گذاری در آن به وسیله اشخاص حقیقی انجام می پذیرد و هر آنچه صرف می شود از جیب اشخاص می رود. این سرمایه گذاری ممکن است یا برای کسب سود و درآمد بیشتر از محصول کارهای تحقیقی در آینده باشد و یا با هدف و انگیزه خدمت به علوم اسلامی و به ویژه تشیع و به دور از هرگونه قصد درآمدزایی صورت گیرد. نوع اول اینگونه مؤسسات در قم نادر الوجود و نوع دوم نادرتر است. مؤسسات غیر شخصی آنهایی است که بودجه پشتیبان آن از راه هایی همانند وجوهات، بنیادهای اقتصادی، کارخانه ها، بودجه دولت و به طور کلی اشخاص حقوقی تأمین می شود، گرچه ممکن است متولی دائمی یا موقت آن، اشخاص حقیقی باشند و حتی ممکن است تولیت این گونه مؤسسات، موروثی باشد. بیشتر مؤسسات تحقیقی شهر قم از این نوع می باشد و به همین جهت عمده این مقاله بر محور این گونه مؤسسات دور می زند، گرچه بعضی از مباحث دارای چنان شمولی است که قسم اول را نیز فرا می گیرد.
ج ـ اشکالات و کاستی ها
انصاف این است که کارهایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در زمینه علوم اسلامی و انسانی به وسیله مؤسسات تحقیقی نوپای شهر قم انجام پذیرفته است، قابل مقایسه با قبل از انقلاب نمی باشد و در این راه این مؤسسات خدمت شایانی به علم و دانش حوزوی و حتی غیر حوزوی نموده اند که شایستگی تقدیر فراوان دارند. تصحیح و تحقیق کتب پیشینیان، تهیه معاجم بزرگ و کوچک برای کتب روایی شیعه، نرم افزاری کردن متون اصلی شیعه در علوم مختلف، گشودن دیدگاه ها و افق های نو در عرصه تحقیق، به روز درآوردن زبان علوم مختلف حوزوی، تحقیق در علوم انسانی همانند جامعه‌شناسی، روانشناسی و… و ترجمه کتب فراوان از زبان های مختلف بخشی از ثمرات اینگونه مؤسسات می باشد اما همه اینها نباید موجبات اغماض و چشم پوشی از نواقص، کاستی ها و اشکالات را فراهم آورد؛ زیرا انتقاد صحیح وسایل اصلاح و رسیدن به وضعیت مطلوب را آماده می سازد. تذکر این نکته نیز لازم است که اشکالات مطرح شده در اینجا به صورت «فی الجمله» است نه بالجمله، به این معنی که این کاستی های فی الجمله در این مؤسسات وجود دارد، نه اینکه همه مؤسسات دارای همه این اشکالات باشند و حتی ممکن است بعضی از اینگونه مؤسسات از همه این اشکالات، مبرا باشند. به هرحال این اشکالات و کاستی ها را می توان در چهار محور «روش تحقیق»، «مدیریت اجرایی»، «افراد محقق» و «تحقیقات انجام شده» مطرح نمود.
۱ـ روش تحقیق، روش یکی از علوم آلی است که در قرون اخیر پدیدار گشته و اجرای درست آن سهمی عظیم در پیشرفت علوم انسانی و تجربی و ریاضی و… ایفا نموده است. این رشته هم اکنون در دانشگاه های سرتاسر دنیا از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا سهم به سزایی در استفاده بهینه از امکانات موجود به عهده دارد. یکی از طلاب که به همراه جمعی برای آشنایی بیشتر با دیدگاه غربی ها درباره اسلام به کانادا مسافرت کرده بود، در هنگام بازگشت می گفت در این مدت، بیشترین وقت ما صرف فراگرفتن روش تحقیق گردید که این مطلب خود بهترین بیان برای اهمیت روش تحقیق در دنیای کنونی می باشد. به نظر می رسد گنجانیدن درس روش تحقیق در دروس حوزه عموماً و در مؤسسات تحقیقی خصوصاً از ضروریات می باشد که باعث صرفه جویی و استفاده بهینه از عمر و فکر محقق طلبه خواهد شد.
۲ـ مدیریت اجرایی:منظور از مدیریت اجرایی، رئیس مؤسسه و کارکنان شاغل در پست های اجرایی آن می باشد. نقدهای ما پیرامون این عنصر از قرار زیر است:
الف ـ انتصاب مدیران در مؤسسات تحقیقی از سوی هیأت امناء یا اداره بالاتر، همانند سایر بخش های مملکت معمولاً براساس ارتباط است و در این راه، گرچه لیاقت های فرد نیز لحاظ می شود اما این ملاحظه «فی الجمله» است. انتصاب براساس ارتباط، گرچه هم اکنون به صورت امری معمول و گزیر ناپذیر درآمده است و توجیه منطقی نمای آن ایجاد هرچه بیشتر هماهنگی در یک سیستم و اداره است، اما اعمال این روش در مؤسسات تحقیقی با توجه به اینکه خمیر مایه آنها علم و دانش است، فی الجمله با انگیزه هدف اصلی ایجاد اینگونه مؤسسات در تناقض می باشد.
ب ـ مدیران بسیاری از مؤسسات تحقیقی، مدیران چندکاره و بلکه همه کاره هستند و دارای اشتغالات اجرایی، سیاسی، فرهنگی و… فراوان می باشند. این پدیده یعنی انتصاب مدیران چند کاره گرچه در سرتاسر مملکت جریان دارد و موجبات عدم پیشرفت در بسیاری از بخش ها را فراهم آورده است، اما در مؤسسات تحقیقی، از آنجا که ارتباط تنگاتنگ مدیر با محققین و تحقیقات صورت گرفته، ضروری است، موجبات افت فراوان نتیجه کار را پدید می آورد. اصولاً علت انتصاب این گونه مدیران از قرار زیر است: ۱ـ ارتباط مدیر با مراکز مختلف تصمیم گیری ۲ـ موفقیت مدیر در انجام مسئولیت های سابق. بدین معنی که موفقیت چشمگیر یک مدیر در انجام یکی از مسئولیت های خود باعث شده تا تصوری به عنوان یک چهره همیشه موفق در اذهان باقی گذارد. ۳ـ شهرت ۴ـ نیازهای مالی صادق و کاذب مدیران که آنان را وادار به پذیرش این مسئولیت ها می کند. ۵ـ طرز تلقی از مدیریت و وظایف آن. بدین معنی که هم اکنون طرز نگرش به مدیریت در سطح نظارت و وظیفه مدیر، امضاء و شبه آن می باشد. یعنی تصور رایج بر آن است که یک اداره به طور خودکار، گردش کار خود را دارد و تنها برای نظارت فی الجمله که کارکنان فکر نکنند بدون آقابالاسر می‌باشند و امضاء، احتیاج به مدیر دارد. این طرز نگرش به مدیریت به آنجا رسیده که هم اکنون در بعضی از این مؤسسات غیبت آبدارچی مؤسسه نمودی به مراتب چشمگیرتر از غیبت مدیر آن دارد. یکی از پیامدهای سوء انتصاب مدیران چندکاره، پدیدآمدن تصور نادرست وجود قحط الرجال می باشد درحالی که این امر، خود باعث عدم شکوفایی استعدادهای مدیریتی افراد مختلف گردیده است.
ج ـ برخی از مدیران مؤسسات تحقیقی آشنایی چندانی با موضوعات مورد تحقیق مؤسسه و روش تحقیق در آن ندارند و البته این امر بدیعی نیست.
۳ـ محققان: بحث و بررسی پیرامون محققان را در دو بخش علمی و مالی مطرح می نمائیم.
الف ـ بخش علمی: در این ارتباط نکات زیر به عنوان نقد به ذهن می رسد:
۱ـ محقق در ابتدای ورود به مؤسسه تحقیقاتی، استعداد سنجی نمی شود تا تناسب استعدادهای او با کار آن مؤسسه، مورد تأیید قرار گیرد و لذا ناهماهنگی های فراوانی از این جهت بروز می کند.
۲ـ اصولاً یکی از ملاک هایی که در پذیرش محقق مورد لحاظ قرار می گیرد، با توجه به وضعیت کنونی شهریه طلاب، رساندن نان به فرد محقق می باشد و آب درآوردن از چاه در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد.
۳ـ در گزینش محققین نیز ارتباط نقش اصلی را بازی می کند به گونه ای که هم اکنون مؤسساتی که از طریق فراخوان عمومی و گذاشتن امتحان ورودی اقدام به جذب نیرو می کنند بسیار نادر می باشند.
۴ـ وجود محققین چندکاره نیز یکی دیگر از اشکالات می باشد که علت عمده آن نیاز مالی محقق می باشد.
ب ـ بخش مالی: نقدهای ما در این بخش نسبت به مؤسسات تحقیقی از قرار زیر است:
۱ـ انگیزه مالی و پیدا کردن پول معینی برای شهریه، از انگیزه های مهم جذب یک طلبه، محقق به سوی این مؤسسات می باشد.این انگیزه باعث می شود که محقق بدون در نظر گرفتن علاقه و استعداد خود و بدون احساس ضرورت پیرامون موضوع مورد تحقیق به کار مشغول شده و در راه دریافت «ثمنی بخس» به هدردادن جوانی، توانایی و استعداد خود بپردازد.
۲ـ‌وجود نیروی تحقیقی بالقوه و بالفعل فراوان در شهر قم درست همانند وجود کارگران مهاجر خارجی باعث به هم خوردن بازار عرضه و تقاضا در این شهر گردیده و نیروی تحقیق را ارزان کرده است و موجبات استثمار و بهره کشی علمی از این قشر بالقوه کارآمد را فراهم آورده است. جالب است بدانید که یکی از مناقشاتی که بین مدیران مؤسسات احیاناً بروز می کند این است که مؤسسه ای که اقدام به پرداخت بیشتری به محققان خود می کند از سوی دیگر مؤسسات، به علت «نرخ‌شکنی» مورد اعتراض قرار می گیرد. پیامدهای دیگر این تورم نیروی تحقیق، علاوه بر ارزان شدن، از قرار زیر است:
الف ـ پدید آمدن مؤسسات انتفاعی شخصی
این امر هنوز مراحل ابتدائی خود را می گذراند و مؤسساتی از این قبیل هنوز فراوان نشده اند؛ اما وجود چنین نیروی ارزانی اگر به وجود یک مدیر کاردان منضم شود و باعث به وجود آمدن یک موسسه شخصی گردد می تواند سود سرشاری به بار آورد. پیش بینی می شود، به خصوص با توجه به سیاست پرشتاب خصوصی سازی رایج در مملکت، در آینده ای نه چندان دور، تعداد اینگونه مؤسسات غیر شخصی به مراتب بیشتر گردد.
ب ـ هجوم تقاضای تحقیق از خارج شهر قم
تحقیقی که یک دانشجوی غیر مسلط به مبانی اسلامی و زبان عربی در مورد زمینه های مختلف علوم اسلامی در شهر تهران برای مؤسسات تحقیقی، فرهنگی آن انجام می دهد، هزینه ای به مراتب بیشتر (شاید به طور معمول، بیش از ده برابر) از تحقیق یک طلبه محقق مسلط به مبانی اسلامی و زبان عربی در بر دارد و این علاوه بر کیفیت پایین تحقیق او، کیفیت بالای تحقیق آن طلبه را دربردارد. مؤسسات تحقیقی فرهنگی کشور سالها از این مطلب آگاهی نداشتند، لذا هزینه های گزافی در راه تحقیقات خود مصرف نمودند که در بسیاری از موارد به جهت پایین بودن کیفیت محققان شان، آبروی خود را نیز زیر سؤال بردند اما هم اکنون وجود این پتانسیل عظیم نیروی تحقیق در شهر قم، برای بسیاری از موسسات تحقیقی ـ فرهنگی تهران و سایر نقاط کشور و حتی خارج از کشور آشکار شده و باعث هجوم آنان به این بازار ارزان گردیده است. استفاده از این نیروی تحقیق از سوی این مؤسسات ممکن است به یکی از صورت های زیر انجام شود:
۱ـ‌ایجاد شعبه‌ای از آن مؤسسه در شهر قم: هم اکنون بعضی از مؤسسات فرهنگی تهران، در شهر قم اقدام به ایجاد شعبه کرده اند و این امر درست همانند کاری است که کارخانه ها و شرکت های صنعتی بزرگ جهان برای استفاده از نیروی کار ارزان اقدام به تأسیس کارخانه در کشورهای دیگر می کنند.
۲ـ ایجاد ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با محققان شهر قم: هم اکنون بعضی از موسسات فرهنگی شهر تهران مانند انتشاراتی ها، روزنامه ها و مجلات، دائرة المعارف ها، صدا و سیما و برخی از فیلمسازان وزارت ارشاد، سازمان تبلیغات، فرهنگسراها و نیز حتی برخی از نویسندگان مشهور با محققان شهر قم ارتباط برقرار کرده و از تحقیقات آنان بهره می برند. این نکته لازم به تذکر است که با آنکه بعضی از مؤسسات یادشده در شهر قم دارای شعبه می باشند، اما در بعضی از موارد، مرکز ترجیح می دهد که خود مستقیما و نه با استفاده از شعبه، با محققان در تماس باشد.
تحقیقات انجام شده: واقعیت آن است که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تلاش ناچیزی جهت روزآمد کردن اسلام، این خاتم ادیان الهی که ادعای جوابگویی به نیازهای بشر در همه جوانب تا روز قیامت را داراست، صورت گرفته بود. انقلاب اسلامی ایران پس از پیروزی درصدد اثبات این ادعا بر یک طرف و در مسائل روز از طرف دیگر مقدار توان اسلام در اثبات ادعای خود به محک گذاشته شود. شاید یکی از فلسفه های پدیدآمدن بسیاری از مؤسسات پژوهشی شهر قم در جهت اثبات این ادعا بود، که گذشت زمان و فروکش کردن تب انقلاب، پدیدآمدن مسائل معاشی و نیز آسانتر بودن کارهای غیر ضروری دیگر، آنها را به آنجا کشانیده که هم اکنون موجبات گلایه شدید بعضی از بزرگان از کم کاری و عدم عرضه کارهای لازم را فراهم آورده است. البته انصاف بر این است که حتی هم اکنون می توان مؤسساتی را یافت که از فلسفه اصلی تشکیل خود فاصله چندانی نگرفته و در جهت تحقق و اثبات جامعیت اسلام در بخش های مختلف به تلاش و کوشش مشغولند؛ اما تعداد این مؤسسات درصد ناچیزی را تشکیل می دهد. به طور کلی نقدهایی که از مجموعه پژوهش های انجام شده به نظر می رسد از قرار زیر است:
الف ـ در بسیاری از طرح های تحقیقی، ضرورت زمان و نیز فایده تحقیق و مقدار کاربرد آن در حل مسائل و مشکلات لحاظ نمی شود.
ب ـ عمدتاً بر روی کمیت کار و نه کیفیت آن توجه بیشتری می شود. گرچه گفته اند «تحقیق وقت گیر است اما چشمگیر نیست» اما در بسیاری از این مؤسسات بیشترین توجه بر روی افزایش کمی بیلان کار می باشد تا با چشمگیر بودن بیلان کار، توجه پشتیبانان و نیز دیگران را جلب نمایند.
ج ـ‌کارهای خدمات تحقیقی مانند تهیه نرم افزار، معجم نگاری و تحقیق و تصحیح کتب پیشینیان، حجم زیادی از کارهای اینگونه مؤسسات را تشکیل داده است و بودجه های هنگفتی صرف این امور گردیده است. به عبارت دیگر، بیشترین تلاش این مؤسسات انجام کارهای ویرایشی و پیرایشی است نه کارهای پژوهشی، درحالی که اگر چه بعضی از این کارها، ضروری است اما به هر حال مقدمه ای است برای تحقیق اما هم اکنون نسبت بین این مقدمه (خدمات) و بینذی المقدمة نسبت معقولی نمی باشد و اصولاً مقدمه با ذی المقدمهقابل قیاس نمی باشد.
د ـ بر اثر نبود بانک اطلاعات و نیز فقدان روابط عمومی قوی در اینگونه مؤسسات، در بسیاری از موارد بودجه عظیمی صرف کارهای تکراری و موازی گشته است؛ گرچه هریک از این مؤسسات در مقام جواب از این «تکراری کاری» ویژ‌گی ها و امتیازاتی برای تحقیقات خود بر می شمرند، اما واقعیت این است که در مقابل اتلاف این بودجه عظیم، درحالی که بسیاری از مسائل ضروری هنوز باقی مانده است، این توجیهات غیر وجیه می باشد.
پیشنهادات
طرحی که در راستای بهبود و سروسامان دادن به پژوهش و تحقیق پیشنهاد می گردد، طرحی است که هرچند از واقعتت کنونی فاصله بسیاری دارد و در نظر بعضی ممکن است بلند پروازانه به نظر رسد، اما ناظر به مجموع نقدهای مطرح شده می باشد.این طرح تشکیل شورایی به نام «شورای عالی پژوهش» را مد نظر دارد. اعضای شورا را تعدادی از محققین برجسته که هنوز نشاط تحقیق را از دست نداده اند و نیز علاقه مند به سامان گرفتن تحقیق می باشند، تشکیل می دهند و نیز تعدادی از محققان با مدیران مؤسسات تحقیقی به وسیله انتخابات صنفی یا طریق دیگری دعوت به همکاری می شوند.
وظائف این شورا
۱ـ تشکیل پرونده تحقیقی برای همه طلاب یا طلاب مستعد تحقیق که در آن استعدادسنجی طلبه و مقدار علاقه او به موضوعات مختلف پژوهشی مورد توجه قرار گرفته باشد.
۲ـ‌تهیه متون درسی روش تحقیق برای سطوح مختلف و نیز علوم مختلف اسلامی حوزوی و نیز تربیت و تأمین استاد برای این درس.
۳ـ تشکیل بانک اطلاعات پژوهشی که دو وظیفه مهم زیر را بر عهده داشته باشند.
الف ـ شناخت و کشف موضوعات و مسائل ضروری که تحقیق بر روی آنها لازم است و درجه‌بندی این مسائل از لحاظ اولویت ضرورت و کارآیی.
ب ـ جمع‌آوری اطلاعات پیرامون همه کارهای پژوهشی انجام شده در زمینه های مختلف مربوط به علوم مختلف اسلامی در سرتاسر جهان و احیاناً ترجمه تحقیقات خارجی.
۴ـ شناخت محققان بالفعل که هم اکنون در زمینه های مختلف علوم اسلامی مشغول تحقیق می باشند و تأمین بخشی از هزینه های تحقیقات آنان که ضروری یا مفید تشخیص داده می شود.
۵ـ رسیدگی به حقوق مادی و معنوی محققان که بهترین اوقات زندگانی خود را صرف پژوهش در مقولات اسلامی می نمایند و نیز کمک به انتشار تحقیقات پژوهشگرانی که تحقیقات ضروری و یا مفید انجام داده اند.
تحقیقاتی که ناشران خصوصی، دولتی و حوزوی دیگر به علت گمنام بودن محقق و سودآورد نبودن انتشار آن تمایلی به نشر آن از خود نشان نمی دهند.