مصاحبه با دکترنعمت الله صفری فروشانی، عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی (ص) العالمیة و مدیر گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره)
– ارزیابی شما از وضعیت پایان نامه و پایان نامه نویسی جامعةالمصطفی (ص) چگونه است؟
پایان نامه نویسی عصاره و برایند علمی یک دانش پژوه درطول دوره تحصیلی است فرایندی که باید طی آن دانش پژوهان توان بهره وری خود را ابراز کنند. اکنون در جامعه المصطفی(ص) الحمد الله به لحاظ کمیت، پایان نامه نویسی در وضعیت مطلوبی قراردارد شاید ما بیش از هزار پایان نامه دفاع شده داشته باشیم ولی بنده با مرور درهمه‌ی پایان نامه ها دریافتم که به لحاظ کیفیت در وضع مطلوبی قرارنداریم.
– نقاط قوت و ضعف در پایان نامه های جامعةالمصطفی (ص) را درچه می بینید؟
از نقاط قوت پایان نامه ها می توان به گوناگونی و تنوع آنها اشاره نمود که این تنوع ممکن است درپایان نامه های دانش پژوهان ایرانی دیده نشود؛ این امراز آن ناشی می شود که در جامعةالمصطفی (ص) دانش پژوهان مختلف از کشورهای گوناگون با رویکردهای مختلف، با گرایش های مختلف و با خط فکرهای متفاوت و ظرفیت های متنوع هستند این تنوع مهم ترین ظرفیتی است که ما می توانیم ازآن بهره جوییم.
نکته‌ی دیگر این است که ما بتوانیم به وسیله پایان نامه ها از مسائل و جریانات اسلامی در سرتاسر جهان اسلام مطلع بشویم؛ با توجه به این که در ایران چنین امکاناتی را نداریم مثلا می توانیم وضعیت تشیع را در کشمیر و بنگال بدانیم. نیازهای اسلامی را در هند به خوبی درک کنیم چون دانش پژوهانی داریم که از خود آن منطقه هستند. اگر بنابر شمارش باشد باز هم نقاط قوت فراوانی می توانیم بشماریم. اما نقاط ضعف نیز متعدد است باید در یک فرآیند علمی آسیب شناسی بشود. مثلاً این که بسیاری از دانش پژوهان ما هنوز اصول اولیه پژوهش را نمی دانند و وارد نگارش پایان نامه می شوند برخی ازپایان نامه ها شکل فیش های کنار هم را داشته و از رویکرد علمی چندانی برخوردار نیست.
برخی از پایان نامه ها به هیچ وجه قابل استفاده نیستند یک موضوعی است که صرفاً خود دانش پژوه یا استاد راهنما یا گروه به ذهنش خطورکرده و به دانش پژوه داده اند و هیچ دردی را دوا نمی کند موضوع برخی از پایان نامه ها نیز تکراری است و تکرار مکرارات، همچنان که در بسیاری از پژوهش های داخلی هم این را می بینیم و شاید هیچ نکته تازه ای در این پایان نامه دیده نشده و متأسفانه ممکن است با نمره خوبی هم قبول شوند.
توصیه بنده به دوستان این است که موضوعی ارائه شود که نباید ما در ایران آن را با کیفیت به صورت آماده داشته باشیم خیلی از پایان نامه ها این چنین است موضوعاتی را گرفته اند که درایران کاربهتری روی آن انجام شده است پایان نامه ها، مقالات و کتاب هایی هست و هیچ کمکی برای پیش برد دانش نمی کند.
یکی دیگر از مشکلاتی که ما در پایان نامه های خود داریم این است که مسئله‌ی محور نبوده و کلی نگر هستند و یک موضوع عام را می خواهند مورد بررسی قراربدهند.
از دیگرمشکلات این است که بسیاری از این پایان نامه ها دغدغه های دانش پژوهان نبوده و هدف نهایی از تدوین آن تنها دریافت مدرک است تا به اصطلاح از دست این درس خواندن رها شده و فارغ التحصیل بشوند و به دنبال کارهایشان بروند. عشق و علاقه ای به موضوع پایان نامه ندارند، درحالی که در پایان نامه ممکن است شناسنامه فرد تلقی شود. فرد با آن نفس می کشد و زندگی می کند و عشق می ورزد، بی تردید پایان نامه ای موفق است که مورد عشق وعلاقه دانش پژوهان باشد.
– نقش گروه ها و اساتید در پویایی هرچه بیشتر پایان نامه نویسی را در چه می بینید؟
شاید بیشترین نقش دراین زمینه از آن اساتید و گروه ها باشد. گروه ها می توانند یک اتاق فکر برای پایان نامه ها تشکیل بدهند به این ترتیب که ضرورت ها را تشخیص داده، به استعداد دانش پژوهان پی برده و ظرفیت گروه را بسنجد؛ همچنین درس هایی را که دانش پژوهان خوانده اند و نیز، ضرورت های منطقه ای را مدنظر قرار داده و با توجه به آن، موضوع را ارائه بدهند و همین طور با توجه به ضروت هایی که وجود داد اصلا بعضی وقت ها درس ها را پی ریزی کنند اگر درس های حاضر پاسخ گو نیست، درس های فوق برنامه بگذارند باز اگر درس های حاضر جواب گو نیست، باید در برنامه درسی تجدید نظر بکنند.
مهم ترین نقش گروه ها را شاید بتوان در مباحث روشی پی گیری نمود که به دانش پژوهان روش پژوهش و تحقیق در آن موضوع را به خوبی بیاموزند تا وقتی وارد پایان نامه مرحله نگارش می شوند سردرگم نبوده و بدانند که از کجا باید شروع و به کجا باید ختم کنند.
– عوامل استقبال نکردن گروه ها و دانش پژوهان را از تحقیقات میدانی و کاربردی چه می دانید؟
در این باره می توان عوامل مختلفی را برشمرد؛ به نظر می رسد که مهم ترین عامل خود گروه ها و اساتید باشند یعنی خود گروه ها و اساتید جامعة المصطفی (ص) متأسفانه هنوز از نگاه جهانی برخوردار نیستند هنوز در چهارچوب ایران محسورند و در چهارچوب قم و شاید در چارچوب محله ای از قم! و ممکن است بخشی از این مشکل به سیاست های جامعة المصطفی(ص) برگردد که تلاشی برای ارائه این دید جهانی به اساتید گروه ها نکرده و برنامه های پشتیبانی قرارنداشته، تورهای علمی لااقل برای اساتید ثابت یا هیئت های علمی کمتر گذاشته است تا آنان را با اوضاع منطقه های مختلف آشنا کند.
نکته دوم این است که اساتید و گروه ها هنوز ضرورت های تحقیقات پایانی را درک نکرده و نمی دانند که تحقیقات پایانی را درک نکرده و نمی دانند که تحقیقات میدانی چه مقدار می تواند از مشکلات اسلام را در یک منطقه حل کند، با این ظرفیت خوبی که ما از دانش پژوهان داریم.
در یکی از کشورها ظاهراَ فرانسه بود، وقتی دانشجوی ایرانی می خواست پایان نامه بگیرد، برخی از اساتید به او پیشنهاد نمی کنند که مثلا فلان موضوع را در حقوق فرانسه بگیرد بلکه به او بررسی موضوعی را درباره‌ی قانون اسلام یا حقوق ایران پیشنهاد می داند؛ زیرا به حقوق فرانسه، خودمان آشنا هستیم و آنچه که از تو به عنوان یک ایرانی نیازداریم، چیزهایی است که تو به آن اشراف بیشتری داری و طبعاً نسبت به منطقه خود و نسبت به قانون آن بیشتری می توانی برای ما کسب کنی.
دانش پژوهانی که ما از سرتاسر جهان داریم گنج های ناشناخته ای هستند که کلید آنها را هنوز پیدا نکرده ایم و باید به خوبی این ظرفیت را بشناسیم و از آن ها در تحقیقات میدانی استفاده بکنیم البته هنوز هم یک نهضت فراگیر از سوی جامعةالمصطفی (ص) برای حمایت جدی از این گونه پایان نامه ها مشاهده نشده است.
خوشبختانه در گروه تاریخ اسلام این مسئله را درچند پایان نامه و چند تحقیق پایانی پیگیری کردیم و به نتیجه ای خوبی نیز رسیدیم.
مثلاً پژوهشی درباره‌ی تاریخ تشیع در کشمیر توسط یک دانش پژوه کارشناسی انجام گرفت؛ تاریخ تشیع در بلوچستان پاکستان را دانش پژوه دیگری انجام داد؛ تحقیق پایانی ای داشتیم که به طور خیلی جالب؛ یک دانش پژوه عراقی، آسیب ها و چالش های شهرک صدر را که کانون بسیاری از مسائل در عراق بود مورد بررسی قرارداد، ظرفیت ها را نشان داد و چالش هایی را که آنها داشتند ارائه کرد. پایان نامه ای داشتیم که مدرنیزاسیون را در ایران و افغانستان به صورت تطبیقی بررسی می کرد و نقش علما و رویکرد آنان را نسبت به این دو به تصویر کشید چندین پایان نامه نیز، دراین راستا داشتیم که هم خود دانش پژوهان خرسند بودند و هم گروه از آنها رضایت داشت و هم وقتی که به مراکز مختلف جامعةالمصطفی(ص) ارائه می شدند، با استقبال آنها مواجه شدند.
– جامعةالمصطفی (ص) چه اهدافی را در پیوند با پایان نامه نویسی با توجه به تنوع ملیتی دانش پژوهان، باید دنبال کند؟
پیش از پایان نامه نویسی، جامعةالمصطفی (ص) باید یک کار نرم افزاری انجام بدهد به این ترتیب که نیازهای کلی جهان اسلام و نیازهای منطقه ای مسلمانان را شناسایی و هدف گذاری نموده و دراین راستا از دانش پژوهان بخواهد تا در این زمینه ها پژوهش های مفیدی را برای پاسخ گویی به نیازها و ضرورت های منطقه ای و جهانی ارائه دهند و به نظرمی رسد که این ظرفیتی است که در هیچ مؤسسه و هیچ نهاد آموزشی و پژوهشی دیگری در دنیای تشیع وجود ندارد. به خصوص نیازهای تشیع باید در جوانب مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد توجه قرارگیرد، مثلا اکنون شیعیان هند با ملل فرقه های دیگر مسلمانان و غیرمسلمان چگونه باید برخورد بکنند. چه موانعی در برخورد با اینها وجود دارد موانعی که از نظر فقهی وجود دارد این ها به خوبی شناسایی شده و راهکارهای فقهی برای رفع این موانع مورد بررسی قرارگیرند.
به عنوان مثال دانش پژوهان هندی ما یکی از مهم ترین مشکلاتشان این است که نمی توانند تعامل درستی با غیر مسلمان ها داشته باشند چون غیرمسلمان های هندی از اهل کتاب نیستند و به هرحال چه در مسائل ازدواج و چه درمسائل طهارت و نجاست، که حتی اگر اهل کتاب را اجازه بدهیم، کسی برای آنها اجازه بدهیم، کسی برای آنها اجازه نداده است. ما باید در مسائل فقهی در مراکز تخصصی فقه برخی از این مسائل را مورد بازنگری قرار داده و در جست وجوی راه حل برآییم.
یکی از اهداف جامعةالمصطفی (ص) می تواند پیش برد دانش باشد؛ دانش های مختلف، درابعاد گوناگون به وسیله این دانش پژوهان می توانند تحول یافته و پایان نامه های ارزشمندی تولید می شوند.
– اولویت های پژوهشی در تدوین پایان نامه ها و رساله ها، شامل چه موضوعاتی هستند؟
اولویت های پژوهشی همان گونه که عرض کردم نیازهای منطقه ای و نیازهای جهانی اسلام است که درآن بخش ها ما باید به صورت شبانه روزی کارکنیم؛ چون خیلی هم عقب هستیم.
یکی دیگر از اولویت های پژوهشی، آسیب شناسی علوم مختلف و مسائل و مشکلات مختلف خودمان است که می توان این ها را در قالب پایان نامه ارائه داد. مثلاً آسیب شناسی تعامل فرقه های شیعه با فرقه ای دیگر مسلمان در پاکستان، یا در هند و یا درترکیه.
یکی دیگر از اولویت ها، شناخت گروه های اسلامی و غیراسلامی در مناطق مختلفی است که بیشترین تعامل را با مسلمانان دارند مثلاً ما باید علویان ترکیه یا علویان سوریه را به خوبی بشناسیم، ظرفیت هایشان را بدانیم از رویکردهایشان مطلع بوده و بتوانیم از آنها موارد مختلف استفاده کنیم و در راستای هدف واحد که همان اعلای تشیع است ممکن است که در برخی از مناطق مختلف، گروه هایی به نام شیعه حضور داشته باشند که با رویکرد های غیرمعتدل خود ضرباتی را به تشیع می زنند ما باید آنها را بشناسیم و ببینیم که آیا غرب و استعمار آیا روی آنها سرمایه گذاری کرده یا نکرده است؛ و بتوانیم با آنها تعامل مثبت داشته باشیم و آن ها را در هدف مشترک قراربدهیم.
یکی ازمهمترین اولویت ها این است که در موضوع یا محوری که می خواهیم پایان نامه ارائه بدهیم باید از پیشینه آنها با اطلاع باشیم تا کارهای تکراری و موازی انجام نشود بسیاری از کارهای تکراری به خاطر این است که ما از پیشینه تحقیق با خبر نیستیم. به همین دلیل اخیراً درپایان نامه ها بخشی به نام پیشینه تحقیق می گذارند به این دلیل که هم استاد راهنما و هم خود دانش پژوه بفهمد که تا چه مقداری کارشده، این کارها چه نواقصی داشته و وظیفه دانش پژوهی که موضوع را در این محورانتخاب کرده این است که از چه سمتی به بررسی بپردازد که کار تکراری صورت نگرفته و کمکی به پیش برد دانش و یا حل مسئله شود.
آخرین موضوعی که می تواند به عنوان اولویت مورد بحث و تحلیل قراربگیرد بحث های روش شناسی است که متأسفانه در جامعةالمصطفی(ص) کمترین بها به آن داده شده است، درحالی که با رویکرد روش شناسی می توان بهره وری را چندین برابر کرد مثلاً کسی که صد جلد کتاب خوانده اگر روش استفاده بهتر از این کتاب را داشته باشد، صدبرابر کسی که روش آن را بلد نیست می تواند کارآمد باشد. ما باید روش های مختلف و روش های جدید درعلوم را فرابگیرم و از آنها بهترین استفاده را انجام دهیم.
– علت توفیق نیافتن دانش پژوهان در دفاع به موقع از پایان نامه ها چیست؟
البته این موضوعی فراگیر نیست ممکن است برخی از دانش پژوهان نتوانند به موقع از پایان نامه خود دفاع کنند شاید یکی از علت مسئله انتخاب موضوع باشد ما به دانش پژوهان در همان اوایل کارشناسی ارشد و دکتری تذکر می دهیم که از همان ابتدا دفترچه ای داشته باشید و موضوعاتی را که به نظرتان جالب است یادداشت کنید تا بعدها در تدوین پایان نامه بتوانید بر روی آنها سرمایه گذاری کنید اما دانش پژوهان چنین نمی کنند درس هایشان را می خوانند و در آخر به سراغ موضوع رفته و با سرگردانی از افراد درخواست موضوع می کنند.
دانش پژوه با اساتید گوناگونی که در اختیار دارد باید استعداد خود نیاز منطقه ای و نیازجهانی را سنجیده و یک موضوع را انتخاب کند به همین دلیل مقداری از وقت دانش پژوه برای انتخاب موضوع تلف می شود فرآیند تصویب موضوع هم ممکن است مقداری ازوقت دانش پژوه را بگیرد، به خصوص در مقطع دکتری که اکنون به آیین نامه ها عمل نمی شود و دانش پژوهان به آن عمل نمی کنند؛ چون در آیین نامه آمده است که دانش پژوهان باید در پایان ترم دوم برای خود استاد راهنما انتخاب کنند؛ ولی دانش پژوهان این کار را نکرده و با استاد راهنمایی که راهنمای تحصیلی شان باشد مشورت نمی کنند ممکن است موضوعی را که مورد علاقه شان نباشد جابه جا کنند و این هم ممکن است مقداری راه را اشتباه رفته و بعد بخواهند بازگردند یا اینکه استاد راهنما با آنها هماهنگ نشده و تا وقتی که با هم هماهنگ بشوند مقداری طول بکشد. سفرها و مرخصی هایی که دانش پژوهان می روند و مسائل اداری این بخش که باعث می شود دانش پژوهان نتوانند از پایان نامه خود دفاع کنند.
افزون بر همه، مشکلاتی است که در نگارش پایان نامه بروز کند. به خصوص این که برخی از این دانش پژوهان ممکن است به زبان فارسی و نگارش زبان معیار آشنا نبوده و به نظر گروه، آماده دفاع نباشند و یا اینکه متن تهیه شده نیازمند ویراستاری باشد و این هم مقداری از وقت دانش پژوه را می گیرد.