آقای دکتر نعمت الله صفری فروشانی رییس دانشنامه زن مسلمان در گفتگویی تاریخچه، اهداف و روند فعالیت این دانشنامه را تشریح کرد.
اشاره
جامعه الزهرا (س) به عنوان یکی از نهادهای حوزوی تاثیر گذار در حوزه آموزش متون دینی است نقش مهمی در تربیت طلاب دینی (در حوزه زنان) ایفا کرده است. این مجموعه در مدیریت جدید خود شاهد تحولات ساختاری و رویکردی قابل توجهی بوده است. از آن جمله می توان در حوزه پژوهش به شکل گیری کلان پروژه ای به نام «دانشنامه زن مسلمان» اشاره کرد. این بحث از مهمترین موضوعات مطرح در حوزه های مطالعات دینی مباحث مربوط به زنان است که به نظر می رسد حوزه های دینی در این موضوع آن چنان که باید فعال نبوده اند. دکتر نعمت الله صفری فروشانی از چهره های شناخته شده در حوزه مطالعات تاریخی، ایده پرداز و طراح این پروژه هستند که در حال حاضر مدیریت آن را نیز بر عهده دارند. در این مصاحبه به گفتگو درباره پیشینه دانشنامه نویسی و مطالعات زنان در حوزه های علمیه، رویکردها و قلمرو دانشنامه زن مسلمان پرداخته ایم.
پیش از سخن باید اشاره شود که دانشنامه زن مسلمان از شهریور 1394 با تشکیل شورای عالی شروع به کار کرد و با تعیین سه گروه تاریخ، علوم اسلامی و علوم انسانی مراحل پیشرفت خود را طی کرده است. دانشنامه ای با بیش از دو هزار مدخل که در طول شش سال قرار است به سرانجام رسد.
سوال: جناب آقای دکتر اجازه دهید نخست کمی به تاریخچه بحث دانشنامه زن مسلمان بپردازیم. به طور مشخص چه آثاری پیش از شما در این حوزه ورود کرده‌اند و آثاری را با نگاه دانش‌نامه‌ای درباره زن مسلمان تدوین کرده‌اند؟ چه شد در جامعة الزهرا (س) بحث دانشنامه زن مسلمان را مطرح کردید؟
دکتر صفری: وقتی که بنده به عنوان مشاور عالی وارد جامعة الزهرا (س) شدم به ذهنم خطور کرد که ببینیم با توجه به کارکرد تاثیر گذار دانشنامه ها چه دانش‌نامه‌هایی درباره زن مسلمان وجود دارد و چه خلأهایی وجود دارد که بتوانیم آنها را پر کنیم. مطالعه تاریخی را شروع کردم و دیدم در طول تاریخ تمدن اسلامی در عرصه های مرتبط با ابعاد مختلف علمی و غیرعلمی زنان آثار ارزشمندی پدید آمده است؛ از آن جمله می توان به کتاب‌هایی همچون الطبقات الکبری (جلد هشتم)، بلاغات النساء و بخش هایی از کتاب الاغانی اشاره کرد.
در دوره معاصر در جهان عرب و غرب حرکت هایی به سمت علمی‌نگاری و محورگزینی مشاهده شده است. آثاری همچون اعلام النساء، النساء الصحابیات و دانشنامه زن و فرهنگ اسلامی (بریل هلند، به سرپرستی سعاد یوسف لبنانی و افسانه نجم‌آبادی) تبلور این حرکت ها هستند.
در ایران اسلامی، به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب و بعد از عبور از کارهای عامه‌پسندی همچون زنان قهرمان و ریاحین الشریعه، شخصیت های حقوقی و حقیقی، به ویژه دانشگاهیان، خلأ آثار جامع را به‌خوبی احساس و سعی در پر کردن آن نمودند؛ از آن جمله می توان به آثاری همچون دائرة‌المعارف زن ایرانی (در دو جلد، توسط: بنیاد دانشنامه نگاری با همکاری مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری) و دانشنامه زنان فرهنگ ساز ایران و جهان یا زن از کتیبه تا تاریخ (چهارهزار مدخل، پوران فرخزاد) اشاره کرد. حوزویان و برخی از مؤسسات اقماری حوزه نیز این خلأ را، به‌ویژه در ابعاد ایدئولوژیک آن، لمس کردند و با پدیدآوردن آثاری همچون دانشنامه فاطمی، به‌ویژه سه جلد اخیر آن (جلدهای چهارم تا ششم)، بخشی از این نقیصه را جبران کردند؛ ولی کاستی این بود که دانش‌نامه‌های اخیر در تعریف امروزی دانشنامه، به معنای مرجعی جامع، روشمند و علمی در مورد زن مسلمان، قرار نمی گرفتند. برای مثال سه جلد از دانشنامه فاطمی مخصوص حضرت فاطمه (سلام‌الله‌علیها) است. در سه جلد دوم نیز شخصیت زن را با چند مقاله مستقل در موضوعات مختلف فقهی، اخلاقی و سیاسی پوشش داده‌اند، نه به صورت مدخلی و الفبایی.
تصور ابتدایی من این بود که مؤسسات عریض و طویلی که چه از سوی دولت، چه از سوی نهادهای حوزوی و چه از سوی نهادهای مستقل در مورد مطالعات زن و خانواده وجود دارد، به فکر دانشنامه در حوزه مطالعات افتاده‌اند و حتماً دانش‌نامه‌هایی وجود دارد؛ اما متأسفانه هر چه بیشتر گشتم، کمتر یافتم. به این نتیجه رسیدم که اثری جامع و فاخر که به صورت روشمند و علمی و با هدفی تعریف‌شده در قالب یک دانشنامه، ابعاد مختلف تاریخی و معرفتی بانوان مسلمان در طول تاریخ اسلام را ساماندهی كرده باشد، نوشته نشده است. ایده دانشنامه را با مدیریت محترم جامعه الزهرا (س) حاج آقای هاشمیان مطرح كردم. ایشان هم پسندیدند؛ چون معتقدند که بخشی از مسئولیت مؤسسات بزرگ انجام کارهای بزرگ و زیربنایی است.
سوال: جناب آقای دکتر صفری شما طراح و صاحب ایده دانشنامه زن مسلمان هستید. می خواستم توضیح دهید که چه شد سراغ دانشنامه نویسی رفتید و هم چنین درباره این که این پروژه چطور و از کجا آغاز کردید؟ امور چنین پروژه بزرگی را به صورت فردی پیش بردید یا مشاورانی داشتید یا شورای علمی تشکیل دادید؟
دکتر صفری: شاید به اهمیت و جایگاه دانش‌نامه‌ها، به صورت ملموس، واقف نبودم و بیشتر ترجیح می‌دادم که کارهای تک‌مسئله‌ای را در پروژه های مختلف، مثل پایان‌نامه‌ها، رساله‌ها و مراکز تحقیقاتی پی بگیرم و تصورم این بود که این روش بیشتر به تولید علم و گسترش روشمند علم کمک می‌کند، به‌خصوص در مورد موضوعاتی که کمتر کار شده بود؛ اما وقتی به صورت جدی در سال 1393 در پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی وارد دانشنامه اهل بیت شدم و با فضای دانشنامه بیشتر آشنا شدم، به اهمیت و جایگاه دانش‌نامه‌ها و دانش‌نامه‌نویسی پی بردم. به این معنا که متوجه شدم دانش‌نامه‌ها می‌توانند مرجع علمی باشند. می‌توانند جامعه علمی را درباره یک مسئله سمت و سو بدهند. می‌توانند پایه تحقیقات عمیق‌تر باشند. می‌توانند روشمندی را به مخاطبان علمی القا کنند و در نهایت می‌توانند، بسته به موضوع دانشنامه، در جامعه عام یا در جامعه تخصصی و خاص، فرهنگ‌ساز باشند. حتی معتقد شدم که در بدو ورود به هر دانش یا حتی کلان موضوع باید زمینه های تاثیرگذاری و نیز تحقیق بیشتر را با کارهای دانشنامه ای شروع کرد. و از این رو در آغاز ورود به جامعه الزهراء (س) در پی جویی کارهای دانشنامه ای برآمدم. به طور قطع چنین کاری را نمی‌توان به صورت فردی پیش برد. با تجربیاتی که از دانشنامه اهل‌بیت (ع) داشتم، شورای عالی را تشکیل دادم که بعدا به شورای علمی دانشنامه نام نهاده شد. شورای عالی متشکل از افرادی بود که یا در زمینه دانش‌نامه‌ای متخصص بودند یا در زمینه زنان مطالعاتی داشتند. اعضای این شورای عالی در حال حاضر متولی شش دانشنامه حوزوی هستند؛ یعنی شش دانشنامه را اداره کرده‌اند. افرادی در حوزه‌های جامعه‌شناسی، فلسفه و کلام، فقه، تاریخ و علوم قرآن و حدیث جمع شدند و شورای عالی تشکیل شد كه عبارت‌اند از: خانم ناهید طیبی در عرصه مطالعات زنان و همچنین در عرصه های دیگر نوشته‌های بسیار دارد. خانم دکتر فقیهی مقدس در علوم قرآن و مطالعات زنان تخصص دارد. خانم دکتر غروی در رشته علوم قرآن و حدیث تخصص دارند. دکتر برجی که چند دانشنامه را اداره کرده است. حجت الاسلام خراسانی که در دانشنامه حج و حرمین و دائره المعارف قرآن کریم فعالیت داشته اند. دکترکافی که متخصص رشته علوم اجتماعی است و در چند دانشنامه فعالیت داشتند. آیت الله یوسفی غروی متخصص تاریخ اسلام و دیگر علوم دینی و از بزرگان این رشته هستند. دکتر آل بویه متخصص رشته کلام و اخلاق، دکتر رحمان ستایش متخصص علوم قرآن و فقه، دکتر مطهری متخصص تاریخ اسلام و استاد باقری بیدهندی در مطالعات اسلامی به ویژه تراجم و شرح حال نگاری. افرادی مثل جناب آقای مهریزی، که چند دهه مطالعات زنان داشته، و دکتر شیرودی، که مقالاتی در مورد زن نوشته، در آغاز همکار ما بودند؛ اما به علت کثرت اشتغال نتوانستند همکاری را ادامه دهند.
نگاه ما به شورای عالی یک نگاه استقلالی بود؛ به این صورت که بتوانند در عرض مدیریت دانشنامه به ایفای نقش بپردازند و همه امور دانشنامه، مثل سیاست‌گذاری و حتی مسائل اجرایی، زیر نظر شورای عالی باشد که همه از بزرگان فرهیخته حوزوی هستند.
سوال: واکنش دیگران به این ایده چه بود؟ موافق بودند یا مخالف و این که طرح این پیشنهاد چه واکنش هایی را در پی داشت؟ آیا مورد استقبال قرار گرفت؟
دکتر صفری: واکنش‌های مختلفی، به‌خصوص از سوی متخصصان عرصه زن و خانواده، انجام شد. بعضی اصل ایده را می‌پسندیدند و تشویق می‌کردند، اما می‌گفتند ما توانایی نداریم. بعضی نظرشان بر این بود که در حوزه زنان نیازی به صرف بودجه‌های عظیم و کار تازه نیست، بلکه می‌شود مقالات موجود را جمع کرد و به صورت مجموعه ارائه داد. بعضی از متخصصان می‌گفتند این کار امکان‌پذیر نیست و ما را از ورود به این عرصه نهی می‌کردند. شاید حق داشتند؛ چون هر چه جستجو کردیم کمتر نیروی علمی بالفعلی که بتواند در این عرصه وارد شود پیدا كردیم.
برای سپردن مسئولیت کار ابتدا سراغ معاونت پژوهش جامعه الزهرا (س) رفتیم كه سرکار خانم غروی مسئول آن بودند. طی صحبت‌هایی كه با ایشان و حاج آقای هاشمیان داشتیم به این نتیجه رسیدیم که با توجه به اینکه دکتر غروی معاونت پژوهش را بر عهده دارند و الحمدلله نشاط خوبی در فعالیت‌های پژوهشی ایجاد كرده و امکان وقت‌گذاری روی پروژه مستقل را ندارند، فعلا همچنان در بخش معاونت پژوهش مشغول باشند. حاج آقای هاشمیان بنده را مکلف کردند که پی‌گیر دانشنامه باشم. با توجه به تجربیاتی که در دانشنامه اهل بیت داشتم، موافقت کردم كه در راه‌اندازی دانشنامه کمک کنم به شرط آنکه اگر نیروی توانا و مورد توافقی پیدا شد، کار را به او واگذار کنم.
سوال: اجازه دهید کمی هم درباره بازتاب‌های عمومی کار تا این مرحله صحبت کنیم. واکنش حوزه علمیه و جامعه علمی به این پروژه چگونه بوده است؟ آیا واکنش‌های مثبت یا منفی را رصد کرده‌اید؟
دکتر صفری: من با تبلیغاتی شدن کار موافق نبودم. قریب یک سال است پروژه در حال فعالیت جدی آن هم بدون هیچ گونه هیاهویی است؛ حتی یک خبر هم از این دانشنامه منتشر نشده بود تا اینكه به واسطه جشنواره بانو امین، دکتر غروی، معاونت پژوهش جامعه الزهرا (س)، خواستند کنفرانس خبری ای داشته باشیم که انجام آن به عهده سرکار خانم ناهید طیبی گذاشته شد. بعد از آن مصاحبه بحمدالله بازتاب های مثبت قابل توجهی از شخصیت ها و مجموعه های مختلف دریافت شد. از طرف دیگر، دانشنامه را خبری کردیم تا مؤسسات دیگر بدانند چنین کاری در حال انجام است و از موازی‌کاری و هدر رفتن نیرو جلوگیری شود؛ نمونه این موازی‌کاری در تهران بین دایرة المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام رخ داده است. ای‌کاش دانشنامه جهان اسلام یا دایرةالمعارف حروف الفبا را تقسیم می‌کردند و یکی از آخر می‌آمد، یکی از اول تا موازی‌کاری نشود. خبر رسانی كردیم تا اگر مؤسساتی به فکر این کار هستند و دغدغه این طرح را دارند بدانند كه چنین کاری در حال انجام است و در صورت تمایل با این پروژه همکاری کنند به قطعا مورد استقبال قرار خواهند گرفت.
مجموع دانشنامه به طور رسمی بازتاب‌های عمومی و واکنش ها را رصد نکرده ولی به صورت های مختلف می‌شنویم که این ایده را ستایش می‌كنند. معتقدند جای این پروژه خالی بود و می‌گویند ای‌کاش زودتر شروع می‌شد. از سویی هم به حال ما غصه می‌خورند که آیا با امکانات موجود می‌شود این پروژه را به اتمام رساند یا نه. امیدواریم ان‌شاءالله بتوانیم این کار را به اتمام برسانیم. بازتاب منفی خاصی ندیدیم، غیر از اینکه بعضی می‌گویند این طرح به خاطر گستردگی زمانی و مکانی موضوع به فرجام نمی رسد و… ؛ ما هم می‌گوییم کار نشد ندارد و به جد ساماندهی امور را به فضل الهی و همکاری بخش های علمی و اجرایی مختلف در حال پیگیری هستیم. الان هم شرایط آماده و رویکردها به این دانشنامه مثبت است.
سوال: جناب آقای دکتر چرا عنوان «زن مسلمان» انتخاب شد؟ این عنوان، منتخب چه عناوینی است و آیا درباره عناوین دیگری هم گفتگو شده است؟
دکتر صفری: منظور از دانشنامه اثری جامع، متقن، مرجع، روشمند و علمی در مورد یک موضوع است که با نظم منطقی تعریف شده سامان می یابد. کلمه زن در قاموس این دانشنامه شامل مطالعات مرتبط با زن و نیز خانواده می شود. از کلمه مسلمان استفاده کردیم که عام تر بوده و فراتر از یک مذهب خاص باشد. البته برای دانشنامه عناوین مختلفی مطرح شد؛ مثلاً «دانشنامه اسلامی زن» یا «دایرة المعارف زن مسلمان»، «دانشنامه زنان مسلمان» و هم چنین «دانشنامه زن شیعه»؛ اما چون رسالت جامع‌نگرانه داشتیم «زن مسلمان» را انتخاب كردیم. «زن مسلمان» اولین چیزی بود که به ذهنم خطور کرد؛ البته برخی از اعضای شورا، مانند آقای خراسانی، بر «دانشنامه اسلامی زن» اصرار داشتند که به تصویب شورای عالی نرسید.
سوال: اشاره كردید که در بخش تاریخی به دنبال تأثیرگذاری در مطالعات زنان هستید؛ یعنی اگر این پروژه را پیگیری می‌کنید می‌خواهید مطالعات اجتماعی در مورد زن مسلمان را جهت‌دهی کنید. به طور مشخص سوالم اینجاست که آیا تأثیرگذاری فقط بر جامعه ایرانی را مد نظر دارید یا مطالعات دینی را هم در نظر گرفته‌اید؟ غیر از تأثیرگذاری چه هدفی داشتید که پا به چنین عرصه بزرگی گذاشتید؟
دکتر صفری: مهمترین عامل انگیزه ما این بود که مجموعه ای مدوّن علمی و روشمند وجود نداشت که اطلاعات جامعی به مخاطب بدهد. بسیار باعث تأسف بود که هنوز کشورهای مسلمان و حتی غربی‌ها نیز وارد این عرصه نشده بودند. ما این را ظلم به زنان تلقی می‌کردیم که شاید خود زنان هم در آن سهیم بودند. هم در ایران اسلامی و هم در دیگر کشورها نهادها و انجمن‌های فعال در عرصه زنان به طور فراوان فعالیت می کنند ولی هیچ کدام به این صورت وارد چنین نظام پژوهشی ای نشده است. شاید دلیل آن سنگینی و عظمت کار، دشواری، نبود زمینه‌ها و ظرفیت‌ها بوده باشد. ما برآن بودیم که وضعیت علمی در مطالعات زنان به اندازه رسیده که چنین پروژه ای را شروع کنیم و بفضل و توکل بر خداوند متعال چنین حرکتی را حوزه علمیه قم و مجموعه جامعه الزهرا شروع کردیم؛ و ما تلاش می کنیم بدون در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی مخاطبان فرهیخته حوزه مطالعات زنان، انتظارات آنان که دسترسی به مجموعه روشمند و علمی در باب زنان است را به صورت هدفمند برآورده کنیم. هم از این روست که در مراحل بعد آن به زبان های دیگر نیز ترجمه خواهیم کرد. بر این باوریم که این دانشنامه بیش از هر دانشنامه دیگری مخاطب داشته باشد؛ چون هم عموم بانوان جامعه، که نیمی از افراد جامعه هستند، و هم محققانی که در حوزه زن مطالعه می‌کنند و حتی قشر فرهیخته از غیرمحققان به آن علاقه‌مند باشند. ان‌شاءالله بتوانیم طبق آرمان های تعریف شده طرح را به سرانجام برسانیم و شاهد تاثیرگذاری آن که تعمیق مطالعات زنان و گسترش مباحث خانواده از نگاه اسلامی و از همه مهمتر درسترسی به بازخوانی تاریخی زن در عرصه اسلام است، باشیم.
سوال: جناب آقای دکتر صفری جریان های مخالف، مثل جریان‌های فمینیستی یا کسانی که خیلی با نظرات اسلامی هماهنگ نیستند، چطور پاسخ داده می‌شوند؟ چطور مطرح می‌شوند؟ سیاست دانشنامه در قبال آن ها چیست؟ دانشنامه نسبت به جریان هایی که در مباحث زن مسلمان انتقاد دارند، یعنی موضوعاتی که مرتبط با مباحث دینی است و آنان نگاه منتقدانه دارند، چگونه رفتار می‌كند؟
دکتر صفری: این جریانات، جریانات مهمی هستند و دانش‌نامه‌ای که قصد دارد وضعیت جامعه خود را مطرح کند، نمی‌تواند فارغ از این ها باشد. از این رو به آن ها توجه خواهیم کرد و اندیشه هایشان را در بخش علوم انسانی مورد مطالعه قرار خواهیم داد. بالاخره این جریانات باید توصیف شوند و سرمنشأها، دیدگاه‌ها، نوع افکار و انتقاداتشان روشن شود و پاسخ‌هایی که مسلمانان به آنها داده‌اند بیان شود. اصولا روح حاکم بر دانشنامه زن مسلمان در هر سه بخش تاریخ، علوم اسلامی و علوم انسانی همین گونه است و هیچ گاه به حذف نظرات و جریان های رقیب توجه نمی کنیم.
سوال: در نظری مشهور میان برخی در جامعه ما و میان غیرمسلمانان، «زن» و «اسلام» دو مفهوم تقریباً متعارض شناخته می‌شوند؛ به این معنا که اسلام جایگاه خاصی برای زنان قائل نشده است. این نگاه از دیرباز مخالفانی داشته است. همچنین نگاه‌های تازه‌ای در حال مطرح شدن است. به نظر شما در جامعه معاصر ما و حوزه علمیه قم، و به‌طور خاص جامعة الزهرا(س) آن هم بعد از بیش از سی سال پس از تأسیس، چه تحولاتی شکل گرفته که چنین فعالیت‌هایی در عرصه این دو مفهوم، آن هم در قالب یک دانشنامه بزرگ، رقم خورده است و طیفی از فضلای حوزه تلاش می‌کنند با بازخوانی معرفتی و تاریخی اسلام و مسلمانان چهره دیگری از زن مسلمان ارائه کنند؟
دکتر صفری: باید عرض کنم که دانش‌نامه‌نویسی در حوزه علمیه شاید از بیش از یک دهه پیش شروع شده و مؤسسات مختلف در حوزه دانش‌نامه‌نویسی فعالیت كرده‌اند. شاید یکی از موفق‌ترین این مؤسسات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه باشد که بخشی با عنوان دانش‌نامه‌نگاری تأسیس و چند دانشنامه هم عرضه کرده است. موسسه دارالحدیث (دانشگاه قرآن و حدیث) نیز چند دانشنامه، مثل دانشنامه امام علی(ع)، بیرون داده است. مؤسسه امام خمینی هم مدتی است مشغول نگارش دانشنامه علوم عقلی است. بنابراین اهمیت دانشنامه روشن شده است و مجموع های آموزشی و پژوهشی حوزوی در این عرصه فعال هستند؛ اما باید نگاه، روش و رویکرد دایرة‌المعارفی هم در حوزه ها جا بیفتد که هنوز مقداری فاصله دیده می شود. دانشنامه های حوزوی جامعیت، کلیت و روشمندی دانش‌نامه‌ای را مد نظر ندارد و حتی ممکن است گاهی به‌غلط از نام دانشنامه استفاده کنند؛ حتی هنوز پروژه ای در سطح دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام که در تهران درحال انجام است، در قم به منصه ظهور نرسیده است. متأسفانه همین مسئله در تهران دید بدی ایجاد کرد و باعث این تلقی شد که حوزه چندان به روشمندنویسی در حوزه دائره المعارف ها واقف نیست؛ این اشکال تا حدود وارد است و هم از این روست که در این مرحله از تاریخ دانشنامه نویسی قدم های جدیدی در بعضی از مؤسسات حوزوی، مثل دفتر تبلیغات یا جامعة الزهرا (س)، در حال برداشتن است. این نگاه جدید به صورت جامع، علمی و روشمند وارد این عرصه شده است که خروجی آن هم به مرور دیده خواهد شد.
بنده به عنوان شخصی که در این موسسه ها فعالیت دارم زاویه نگاه متولیان آن مراکز را آشکارا تاثیر گذار می دانم. به طور نمونه آقای دکتر واعظی، مسئول دفتر تبلیغات یا حاج آقای هاشمیان، مسئول جامعه الزهرا، معتقدند مؤسسات بزرگ باید کارهای بزرگ، ماندگار، روشمند، طبق معیارهای پذیرفته شده علمی انجام دهند. هم از این روست که چنین شخصیت هایی در پی به سرانجام رسیدن چنین پروژه هایی در دوران مسئولیت کوتاه خود نیستند.
سوال: پرسش بعدی من آقای دکتر درباره قالب این اثر است. اهل فن می‌دانند که قالب دانشنامه پیچیده و حرفه‌ای است ضمن این که هزینه های سنگینی هم به دنبال دارد. لطفاً بفرمایید برای کار در حوزه زنان چرا به سراغ قالب دانشنامه رفتید؟ می‌توانستید به شکل ایجاد مرکز مطالعاتی یا پژوهشگاهی درباره مطالعات زنان یا کلان‌پروژه‌های پژوهشی در قالب کتاب، مقاله و همایش ورود کنید. در نگاه شما زبان دانش‌نامه‌نویسی چه برتری‌هایی بر دیگر قالب‌ها دارد؟
دکتر صفری: جامعة الزهرا(س)، با توجه به جایگاهی در حوزه علمیه که دارد، احساس کرد که باید محصولی ارائه كند تا با توجه به خلأ موجود، بتواند جایگاه خود را به‌عنوان مرجع علمی و متعهد تثبیت کند. دانشنامه در محافل علمی قالب شناخته‌شده‌ای است؛ یعنی محافل علمی مجموعه مقالات را در سطح دانشنامه و دایرةالمعارف نمی‌بینند. مجموعه مقالات به اصطلاح پروژه های زودبازدهی هستند که در زمان و طبق شرایطی تولید شده‌اند ولی دانشنامه ای روشمند اثری ماندگار است که حتی ممکن است بنیادهایی برای آن تأسیس شود و به مرور و با رسیدن اطلاعات جدید به‌روز شود. این یک تفاوت آشکار میان دانشنامه و صورت های دیگر پژوهشی است. افزون بر این که بهره وری علمی و معنوی در دانشنامه بسیار بیشتر از برخی از قالب های پرهزینه دیگر مانند همایش های ملی و بین الملی آن چنانه است که معلوم نیست خروجی آن چقدر در پیشبرد دانش و توسعه مرزهای علم تاثیر گذار باشد.
به هزینه های سنگین اشاره کردید؛ شاید برخی به دلیل تصوری که از گزاف بودن هزینه دارند، وارد این عرصه نمی‌شوند. با روشی که ما شروع کردیم (که اصفهانی هم هستیم!) در هزینه‌ها خیلی صرفه‌جویی می‌شود. اگر طرح از همان آغاز به صورت شفاف و بدون فرآیندهای فرسایشی اداری شروع شود، افراد متخصص انتخاب شوند تا هزینه های اضافی آزمون و خطا افزون نشود، مدیران خبره و توانمند انتخاب شوند هزینه بسیار کاسته خواهد شد. اگر پروژه از پایه محکم بسته شود، در مواقع لزوم، پول خرج شود و از ریخت و پاش پرهیز شود، هزینه چندان گزافی نیاز نیست؛ برای مثال ما در اولین سال شروع که تقریبا همه برنامه های تعریف شده هم انجام شد، تنها یک چهارم بودجه های اختصاصی را هزینه کردیم. این در حالی است که اگر این بودجه مقایسه شود با آنچه که در مجموعه های پژوهشی دیگری در تهران یا قم هزینه می شود، با همان راندمان کاری، بدون این که خسّتی به خرج داده باشیم، اصلا قابل مقایسه نیست.
سوال: گفت‌وگوی ما وارد حوزه جالبی شده است. جناب آقای دکتر شما به برتری قالب دانشنامه نسبت به شیوه های دیگر اشاره کردید. با توجه به مباحثی از این دست، چطور می‌توان دانش‌نامه‌ای در باب زن مسلمان نوشت که هم روح دوران معاصر را در خود داشته باشد و فرزند زمانه باشد و هم منظومه معرفتی اسلام و مسلمانان را در طول تاریخ نمایان کند؟ شما به دنبال تولید دانش‌نامه‌ای از بطن دین و تاریخ دین هستید؛ دانشنامه چگونه می‌تواند با دوران معاصر و زن امروزی، که خیلی از مسائل و موضوعاتش تغییر یافته، همخوانی داشته باشد؟
دکتر صفری: بحث ما به مسائل زنان از نگاه دین و هر چیزی که بحث دینی در آن مطرح باشد، مربوط می‌شود و این نگاه، لزوماً متعلق به گذشته نیست. ما مسائل زنان را با دیدگاه‌ها و راه‌حل‌های مختلف، که در طول تاریخ ارائه شده، و همین‌طور با تحلیل‌هایی که ممکن است نویسنده داشته باشد، بررسی می‌کنیم و نوعی حالت روزآمد به آن می‌دهیم؛ در نهایت سعی در به دست آوردن نگاه دین به آن خواهیم کرد. دانشنامه جامع اقوال، تحلیل‌ها، راه‌کارها و راه‌بردها است. مسئله دیگر اینکه ــ همان‌طور که اشاره کردم ــ یک گروه ما علوم انسانی است که در ابعاد تربیتی، اقتصادی، اجتماعی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی به بررسی مسائل زن، با توجه به ارتباطی که ممكن است با زن مسلمان داشته باشد، می‌پردازد؛ مثلاً یکی از مسائل مطرح برای زن امروز، اشتغال است. اشتغال یک مسئله اجتماعی یا اقتصادی است که نوع زن، و از جمله زن مسلمان، با آن مرتبط است، که تمرکز دانشنامه بر چگونگی ارتباط میان این مسئله و زن مسلمان در دوران معاصر است. همچنین مسائلی مثل تولید مثل یا ازدواج سفید، که مسئله‌ای نوپدید است، در زیرشاخه‌های گروه علوم انسانی ما به عنوان مدخل مطرح می‌شوند و درباره آنها بحث می‌شود. این بخش به روزآمدی دانشنامه کمک زیادی می‌کند و شاید یکی از ویژگی‌های این دانشنامه این باشد که توانسته جامع این مداخل با رویکردهای مختلف باشد.
سوال: دانشنامه زن مسلمان قرار است چه مشکلی را از جامعه اسلامی، و به‌طور خاص ایران، حل کند؟ به عبارت دیگر، چه دستاوردهایی برای جامعه علمی و اجتماعی کشور خواهد داشت؟
دکترصفری: دانش‌نامه‌ها با تحقیقات مسئله‌محوری که در رساله‌های دکتری و تحقیقات مستقل انجام می‌شوند، فرق دارند. تحقیقات مستقل و رساله‌ها به دنبال حل مشکل یا مسئله‌ای هستند؛ اما دانشنامه با وسعت موضوعات و مداخلی که دارد، نمی‌تواند این‌گونه به موضوعات بنگرد، با این حال می‌توانیم نکاتی را مطرح کنیم. نكته اول اینكه این دانشنامه اگر با موفقیت به صورت روشمند و جامع نگاشته شود، نوع نگاه اسلام و دین به مسائل زنان را روشن می‌كند. نگاهی که ممکن است تاکنون در مطالعات و پژوهش ها، به سبب نگاه کاریکاتورگونه‌ای که وجود داشته ناقص ترسیم شده باشد. بخش‌هایی برجسته، بخش‌هایی به صورت وسیع و بخش‌هایی اصلاً مورد توجه قرار نگرفته است. از این رو جامعیت بسیار مهم است که ما را به نگاه اعتدالی اسلام می‌رساند.
نکته دیگر اینکه این دانشنامه سطح مطالعات علمی زنان را ارتقا خواهد داد و تعمیق می بخشد. بخشی از پروژه ما گزارشی است از مطالعات انجام شده تا آشکار شود مرزها تا کجا پیش رفته، حوزه های نیازمند به پژوهش کجاست، چه بخش هایی نیازمند تمرکز بیشتر است. از این روست که فکر می‌کنم این دانشنامه باعث می‌شود هم نگاه زنان و هم نگاه پژوهشگران به زن با توجه به جامعیت تصحیح شود. به عبارت دیگر، شاید نگاهی که به زن داریم، مثل نگاه به فیل در آن داستان معروف مولوی است که هر کسی بخشی را می‌بیند و تصور جامعی ندارد. این دانشنامه می‌تواند به جامعیت و تصحیح نگاه کمک کند و به قول مولوی شمعی در کف بینندگان باشد؛ که اگر شمعی در بینشان بود اختلاف از بین می‌رفت.
سوال: فرمودید یکی از ویژگی‌های این دانشنامه بخش جامعیت آن است که قرار است همه مباحث مرتبط با زنان را در نظر بگیرد و پوشش بدهد. چه ویژگی‌های دیگری برای این پروژه تعریف کرده‌اید؟
دکتر صفری: بحث روشمندی یكی از ویژگی‌ها است. ممکن است رساله دکتری یا پایان‌نامه‌ای منتشر شده باشد كه با مداخل دانشنامه همپوشانی داشته باشد. چه تفاوتی بین کارهای مستقل انجام‌شده و مداخل است؟ کارهای مستقل تکه‌تکه هستند و بخش‌های زیادی هم هنوز کار نشده‌اند. ویژگی‌های دیگری كه باید متذكر شوم قالب علمی، چکیده‌نویسی، موجزنویسی، پرارجاع بودن، پراستناد بودن، نگاه به تحقیقات پیشین و نوع تعهدی است که بر دانشنامه حاکم است؛ سعی می‌شود این تعهد با روشمندی در تنافی نباشد و آن نگاه به‌اصطلاح پیش‌فرضی یا نگاه تحمیلی در نوشتن حاکم نباشد، بلکه گزارشی از واقع منتها با نگاه موشکافانه علمی باشد.
سوال: بعد از انجام این پروژه چه برنامه‌هایی برای ادامه چنین کارهایی دارید؟ آیا برنامه‌ای برای ترجمه به زبان‌های دیگر یا انجام اصلاحات ــ مثل حذف، اضافه یا ارتقای سطح مداخل ــ و ارائه ورژن‌‌های دیگری از دانشنامه زن مسلمان پیش‌بینی کرده‌اید؟
دکتر صفری: در دنیا دانش‌نامه‌های مهم به صورت بنیاد تأسیس می‌شوند. بعضی از آنها مستقل‌اند و گاه دولت برای آنها هزینه می‌کند و بودجه سالانه در نظر می‌گیرد. در ایران هم دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام به صورت بنیاد تعریف شده‌اند و نسخه‌های زبانی مختلفی دارند که می توان به دایرةالمعارف بزرگ اسلامی اشاره کرد. طبیعتاً وقتی به صورت بنیاد ایجاد شود، چنین امکاناتی وجود خواهد داشت. ولی دو دانشنامه بزرگ «اهل بیت» در پژوهشگاه فرهنگ و علومی اسلامی و هم چنین «زن مسلمان» در جامعه الزهرا(س) که به صورت کلان پروژه دیده شده سزاوار بود به شکل بنیاد تعریف می شدند که به خاطر موانعی این امر صورت نپذیرفته است و دانشنامه در این صورت است که جای خود را در جهان علمی امروز بیشتر باز خواهند کرد. با این حال هر دو دانشنامه، با توجه به تغییرات موضوع و پیشرفت های علمی و…، نسخه های دیگری خواهند داشت هم چنان که به زبان های انگلیسی، عربی و اردو ترجمه خواهند اشد.
سوال: جناب آقای دکتر فرمودید که به دنبال زنان تأثیرگذار هستید؛ دقیقاً ملاک و معیارتان چیست؟ فعالیت زنان در حدود پانزده قرن تاریخ اسلام، هم از لحاظ زمانی و هم از لحاظ جغرافیایی، خیلی گسترده است و در دانشنامه، با توجه به محدودیت‌هایی که دارد، قرار نیست درباره همه این موضوعات بحث شود. ملاک شما برای انتخاب موضوعات چیست؟ چه قسمت‌هایی از تاریخ اسلام، آموزه‌های دینی یا کتاب و سنت موضوع مداخل شما در دانشنامه خواهد بود؟
دکتر صفری: سؤال خوبی کردید. در شورای عالی دانشنامه چند جلسه بحث کردیم که تعریف ما از مسلمان چیست؟ مسلمان چه جایگاهی در این دانشنامه دارد؟ به اصطلاح طلبه‌ها تعلیق وصف مشعِر به علیت است. كلمه «مسلمان» به‌خوبی محدوده کار ما را روشن می‌کند؛ مسلمان بما هو مسلمان. قید اسلام یا تعهد به اسلام، قید رویکرد اسلامی در «زن مسلمان» تأثیرگذار است.
در انتخاب مدخل‌ها نیز «زن مسلمان» را با توجه به آیات و روایات و فقه اسلامی و از نگاه فقه مذاهب مختلف، نه فقط مذهب شیعه، بررسی می‌کنیم. در گزینش شخصیت‌ها به تأثیرگذاری فرهنگی دینی و اسلامی توجه داریم؛ مثلاً اگر در سده های نخست اسلامی شخصیتی به نام “عزه المیلاء” یا “جمیله” داشته باشیم که در رشد غنا و لهو و طرب تأثیرگذار بوده باشد و حتی امروز غربی‌ها به بعضی از اشعار و موسیقی آن اشخاص توجه کرده باشند، از نظر ما دارای تأثیرگذاری فرهنگی اسلامی نیست و چنین شخصیت‌هایی را بررسی نمی‌کنیم. همچنین اگر زنی كه نسبت به قوانین اسلام بی‌بندوبار بوده، در عرصه‌ای تأثیرگذار باشد، یا اگر زنی مطالعات علمی کرده باشد، ولی کارش شبهه‌افکنی باشد، با توجه به تعهدی که داریم، این زنان را مطرح نمی‌کنیم؛ چون واژه «مسلمان» محدوده کار ما را روشن کرده است.
این هم باید اشاره کنم که اگر کل مدخل‌ها حدود دوهزار مدخل باشد. بیشترین تنوع در بخش تاریخ خواهد بود که تا تاریخ معاصر را بررسی می‌کنیم. مدخل اگر درباره شخص باشد باید آن شخص در قید حیات نباشد، مگر اینکه ویژگی خاصی داشته باشد. علاوه بر تمام کشورهای اسلامی، زنان مسلمان در کشورهای غیراسلامی را نیز در نظر داریم. برای شناسایی این زنان از امکانات جامعة المصطفی، که بسیار قابل توجه است، یا جاهای دیگر که با بیرون از ایران مرتبط هستند، استفاده می‌کنیم. برای شناسایی زنان شاخص، از نیروهای بومی در کشورهای مختلف دنیا بهره خواهیم برد. این دانشنامه تعهد دارد كه با نگاه اسلامی به زن مسلمان نگاه کند.
سوال: فرمودید حدود دوهزار مدخل پیش‌بینی شده است. برای اتمام این پروژه چه بازه زمانی را مد نظر دارید؟
دکترصفری: طبق برنامه ریزی های انجام شده برآورد زمانی از این پروژه مدتی در حدود شش سال خواهد بود. بخشی از این بازه صرف تربیت نیروها بر اساس آن چه که مورد نیاز دانشنامه است، خواهد شد؛ یعنی نیروسازی خواهیم کرد. نیروهایی که ان‌شاءالله روشمند و علمی بنویسند و دارای مطالعات گسترده باشند و بخشی از سرمایه قابل اعتناء در حوزه مطالعات زنان خواهند شد. در همین بخش، کارگاه‌ها و بخش آموزش، هم در روش و هم در محتوا، فعال خواهد شد. ممکن است به نظر بعضی ادعای اینكه بتوانیم در شش سال این پروژه سنگین را تمام کنیم، سخن گزافی باشد؛ اما برنامه‌ریزی ما فعلاً در این محدوده زمانی است. تلاش خواهیم کرد دچار فرسایش زمان نشود.
سوال: جناب آقای دکتر درباره تربیت نیروی انسانی فرمودید. مایلم درباره نویسندگان مداخل هم توضیحی بفرمایید. چه کسانی هستند؟ از محققان جامعةالزهرا (س) هستند یا از محققان بیرونی، یا اصلاً قصد دارید طیفی از محققان خاص را پرورش دهید؟ اگر قرار است طیف خاصی باشند، برای ارتقای سطح دانش آنان و هم‌سطح شدنشان چه برنامه‌ای دارید؟
دکتر صفری: پیش‌تر اشاره کردم كه گروه‌ها در دانشنامه مستقل هستند و برای خودشان برنامه‌ریزی می‌کنند، محقق تربیت می‌کنند و محققان موجود را شناسایی می‌کنند. ما از طرح ظرفیت‌شناسی، که در معاونت پژوهش جامعه الزهرا(س) در حال انجام است، استفاده خواهیم کرد. در حوزه تاریخ محققان فراوانی را یافته‌ایم. ممکن است بعضی از اساتید حوزه یا دانشگاه برخی از مداخل را با شاگردانشان بنویسند؛ البته سیاست ما این است که مداخل را به صورت جمعی واگذار نکنیم بلکه درباره هر مدخل و هر نویسنده و طرحی که ارائه خواهد کرد تصمیم گیری خواهیم کرد. در مجموع اگر بخواهم آماری از حوزه‌های مختلف بدهم، حدود ده تا بیست محقق بالفعل در اختیار داریم و باید روی تربیت و شناسایی محققان، رایزنی برای دادن پایان‌نامه‌ها و استفاده از دانشجویان دکتری سرمایه‌گذاری کنیم. همه محققان یا اکثر محققان لزوماً از جامعة الزهرا (س) تأمین نخواهند شد؛ اما تکیه بر این است که تا جایی كه توان داریم و ظرفیت اجازه می‌دهد، از نیروهای جامعة الزهرا (س) در سطوح مختلف استفاده کنیم و حتی ظرفیت را ارتقا بدهیم. از محققان دانشگاهی هم ان‌شاءالله استفاده خواهیم کرد. برای ارتقای سطح دانش محققان هم کارگاه‌ها را در نظر گرفته‌ایم.
سوال: جناب آقای دکتر لطفا درباره سایت دانشنامه و استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای بهره‌برداری از طرحتان هم توضیحاتی بفرمایید.
دکترصفری: سایت دانشنامه جایگاه بسیار مهمی دارد. از نظر ما به‌قدری مهم است که شورایی به نام شورای سایت تشکیل شده است. سایت دانشنامه در حقیقت یک فضای مجازی دانش‌نامه‌ای است که ممکن است چندین برابر دانشنامه کاغذی مطلب داشته باشد و به اهداف دانشنامه، از جمله دانش‌افزایی محققان، کمک کند. ان‌شاءالله مقالات، پایان‌نامه‌ها و کتاب‌های موجود مرتبط با هر مدخل را رصد خواهیم کرد و لینك خواهیم داد که می‌تواند یك پرونده علمی را شكل دهد و کار محقق را بسیار آسان کند. به دوستان گفته‌ایم درصدد باشند كه ویژه‌نامه‌هایی را منتشر کنند. هم‌اکنون سه ویژه‌نامه حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیها را در سایت قرار داده‌ایم؛ البته ممكن است در سطح علمی مطلوب نباشند، اما برای شروع کار قابل قبول هستند. حساب ویژه‌ای روی فضای مجازی و سایت باز کرده‌ایم. یکی از فعالیت های ما در سایت ارائه همه جلسات و مداخل مصوب است. هم چنین از طریق سایت مخاطبان می توانند موضوعاتی و مداخلی را پیشنهاد بدهند که بعد از بررسی در شورای عالی تصویب خواهیم کرد. هم چنین اخبار مرتبط با زنان، معرفی آثار جدید انتشاریافته و…. از دیگر فعالیت های سایت خواهد بود. الحمدلله مجموعه جامعة الزهرا (س)، از جمله مدیر محترم، بخش فرهنگی، بخش ارتباطات و روابط عمومی، همکاری خوبی با این سایت دارند.
سوال: جناب آقای دکتر تا اینجای گفت‌وگو، بیشتر درباره دانشنامه بود؛ مطمئنم مخاطبان خوشحال خواهند شد که از انگیزه‌های شخصیتان برای ورود به این عرصه بشنوند. فعالیت دکتر صفری فروشانی در عرصه مطالعات زنان چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ چه شد که ایشان، که در فضا و مجامع علمی به متخصص حوزه تاریخ اهل بیت و تشیع شناخته شده است، وارد عرصه مطالعات زنان شده است؟ چه انگیزه‌ها و اهدافی دارید؟ علت علاقه شما به فعالیت در این عرصه چیست؟
دکتر صفری: نگاه كلی من به مسائل علمی این است که هر جا خلأ بود و توان و تاثیر گذاری ای داشتم، باید وارد شویم. این نگاه را از آیت‌الله معرفت گرفتم؛ وقتی دانش‌پژوهان و طلاب گلایه می‌كردند که اینجا کار نشده، ایشان می‌فرمودند: یك بخش را هم شما انجام بدهید، مدام کنار ننشینید و غر بزنید که کار نشده است. مطالعات اصلی بنده، مطالعات زنان نبود و این كار فقط ایده‌ای بود که با مدیر محترم جامعه در میان گذاشتم و با توجه به مسئله قحط الرجالی نسبی و با توافق با ایشان، به صورت موقت وارد این عرصه شدم. خودم را در این عرصه صاحب‌نظر نمی‌دانم و فقط آغازگر این پروژه هستم تا وقتی نیروهای متخصص پیدا شوند و امور را به دست گیرند. البته معین شده که ساختار به صورت تخصصی ایجاد شود. همان‌طور كه عرض كردم، شورای علمی، مسؤلان گروه‌ها و همین‌طور قسمت‌های دیگر به خوبی دیده شده‌اند و همگی از فضلا و متخصصین امر هستند.
آنچه كه بر دیدگاه و رویکرد من حاکم است این است که کار انجام شود، فرقی نمی‌كند به دست چه کسی باشد. در بعضی از مطالعات تاریخی بنده هیچ سهمی نداشته‌ام، اما همین‌که می‌بینم انجام شده است، خوشحال می‌شوم و توان علمی و اجرایی‌ام را در جاهای دیگر صرف می‌کنم. در این دانشنامه و نیز دانشنامه اهل بیت هم هدف این است که کار انجام شود، به دست هر کسی كه باشد.
به یاد دارم كه بنده و آقای دکتر واسعی، طراح اصلی و اولیه دانشنامه اهل بیت، نامزد پذیرش مسئولیت دانشنامه اهل بیت بودیم. یك شب حدود دو ساعت با هم بحث می‌کردیم؛ من می‌گفتم شما بپذیر و ایشان می‌گفت شما بپذیر. اقتضائاتی پیش آمد که موضوع برای بنده متعین شد و مسئولیت را پذیرفتم. به ایشان گفتم آرمانی ترین حالت برای بنده این است که کسی مسئولیت را بپذیرد و من کمک کنم تا بتوانم دنبال دغدغه‌هایم، که در آن زمان بیشتر مسئله‌محور بود، باشم.
در پایان از جناب آقای دکتر میرزایی تشکر می‌کنم که با سؤالاتی خوب ذهنیت اینجانب را تحریک کردند تا جوانب مختلف كار شفاف تر توضیح داده شود. خداوند انشالله به شما و همه ما توفیق خدمت گذاری عنایت فرماید.