نعمت‌الله صفری، تاریخ‌نگار و متخصص تاریخ ائمه می‌گوید که ما در همه موضوعات مربوط به امام حسن مجتبی(ع) بسیار کم پژوهش کرده‌ایم و بیشترین مطالب درباره امام حسن در منابع اهل سنت وجود دارد.
دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی، تاریخ‌نگار (با تخصص بر تاریخ ائمه)، استاد حوزه و دانشگاه و مدیر دانشنامه اهل بیت(ع) درباره کمیت آثار پژوهشی در خصوص حیات و سیره امام مجتبی (ع) به زبان فارسی، اشاره کرد: درباره امام‌حسن(ع) تا پیش از چند دهه اخیر، کتاب‌ها و پژوهش‌های چندانی چاپ و منتشر نشده بود. مهم‌ترین کتاب در دوران پیش از انقلاب «صلح امام حسن» شیخ راضی آل یاسین، از علمای برجسته عراق بود که با ترجمه مقام معظم رهبری به فارسی منتشر شد.
رونق گرفتن پژوهش‌ها درباره امام مجتبی(ع) در دهه اخیر
مدرس دانشکده الهیات دانشگاه تهران کمیت نگارش مقالات و پژوهش‌ها درباره امام حسن(ع) در این دهه را به نسبت دهه‌های پیشین ابل قبول خواند و ادامه داد: اما در این دو دهه اخیر به خصوص در دهه اخیر، شاهد رونق گرفتن مطالعات درباره امام حسن (ع) چه در قالب کتب، مقالات و پایان‌نامه‌ها هستیم. شما اگر می‌خواهید بدانید تا چه اندازه پایان‌نامه در این زمینه به نگارش درآمده می‌توانید به دانشنامه اهل بیت مراجعه کنید. در بخش مربوط به امام حسن (ع) این دانشنامه شاهد مقالات و پایان‌نامه فراوانی خواهید بود که در این دهه به رشته تحریر درآمده است.
وی افزود: شاید یکی از بهترین کارهایی که اخیرا انجام شده، برگزاری کنگره همایش بین المللی سبط النبی برای امام حسن مجتبی توسط مجمع جهانی اهل بیت است که خروجی آن سه جلد کتاب حاوی ده‌ها مقاله بود. این نشان می‌دهد که بر خلاف دهه‌های پیشین که عمده پژوهش‌ها و تالیفات درباره امام حسین (ع) و کمتر از آن درباره امام علی (ع) بود و تعدادی نیز درباره امام رضا(ع)، امامان مظلوم دیگر نیز در این سال‌ها مورد توجه قرار گرفته و کتاب‌های علمی مناسبی درباره آنها منتشر شده است.
صفری فروشانی در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که: «تاکید پژوهشگران در آثاری که درباره آن امام منتشر کرده‌اند عموما بر چه مسائلی بوده و چه مضامین و محتواهایی در حیات و سیره آن حضرت وجود دارد که جای کار داشته ولی هنوز پراخت مناسبی در خصوص آنها انجام نشده است؟» اشاره کرد: پاسخ این سوال را می‌توان را می‌توان در قالب بررسی کمبودها و آسیب‌ها ارائه کرد. از مهم‌ترین آسیب‌ها بحث تعمیق است. مباحث بسیاری از آثاری که درباره امام حسن منتشر شده، از عمق چندانی برخوردار نیست و بسیاری از آنها تکرار مکررات است.
نویسنده کتاب «خورشید شب: تحلیلی از اوضاع سیاسی زمان امامت امام رضا (ع)» اضافه کرد: به عنوان مثال درباره ازدواج‌های امام مجتبی(ع) و همچنین صلح ایشان با معاویه زیاد بحث می‌شود، اما عمق چندانی ندارد. البته این آسیبی است که برای نوع مطالعات تاریخی ما در عرصه تاریخ ائمه وجود دارد. بحث دوم، بحث تحلیل‌هاست. در مطالعات پیرامون ائمه، تحلیلات روشمند دارای مبنا و با استدلات قوی، کمتر مشاهده می‌شود.
صفری فروشانی دیگر اشکال کار را در عدم فهم مساله‌محور از زندگی امام حسن(ع) دانست و ادامه داد: نکته دیگر بحث «مساله محوری» است. ما باید موضوعات مربوط به امام حسن (ع) را ریز کرده و به صورت مساله به مساله از هم جدا کنیم. با اینکار برای ما روشن می‌شود که هر مساله ظرفیت طرح در قالب یک کتاب مجزا را دارد. به عنوان مثال در بحث ازدواج‌های حضرت باید دید که چه کسانی به حضرت درباره این کار اعتراض کردند؟ آنها چه پیشینه و چه پسینه‌ای داشتند و شخصیت آنها از نظر روان‌شناسی چگونه قابل تحلیل است؟ آیا تند، افراطی و عصبانی مزاح‌اند؟ از نظر تباری به چه خاندان و چه جریانی تعلق دارند؟ و موضع‌گیری آنها درباره امام(ع) چگونه بوده و بعدها در مواجهه با جریان عاشورا و قیام و شهادت حضرت سیدالشهدا، چگونه برخورد کرده‌اند؟ همه این موارد جای کار بسیار دارد.
پژوهش‌ها درباره امام مجتبی بیشتر درباره جریان صلح ایشان است
مدیر دانشنامه اهل بیت(ع) در ادامه با اشاره به این نکته که درباره حضور و سیره امام مجتبی(ع) در دوران پیامبر اکرم(ص) و امیرالمومنین(ع) بسیار کم می‌دانیم و باید درباره این دوران‌ها پژوهش لازم را انجام دهیم، گفت: همان گونه در دوران امام حسین بیشتر بر جریان عاشورا و شهادت حضرت متمرکز شده‌ایم، در موضوع امام حسن (ع) هم بیشتر به مساله صلح پرداخته‌ایم و جریان‌های پیش و پس از آن را کمتر مورد توجه قرار داده‌ایم. در موضوع بسترشناسی حیات امام حسن(ع) نیز کمتر کار کرده‌ایم. بسترشناسی یعنی موقعیت زمانی و مکانی که امام در آن زندگی می‌کرد و رابطه این موقعیت با عملکرد ایشان.
به عنوان مثال یکی از موضوعاتی که تاکنون در آن ضعیف عمل کرده‌ایم و بیشتر باید در آن متمرکز شویم، مطالعات درباره «شام» است. شام که معاویه از آنجا در مقابل امام حسن صف‌آرایی کرده چه وضعیت و رویکردی دارد؟ نگاهش به معاویه چیست و چرا از او تا حد زیادی مطیع است؟ اگر در این موضوعات کار کنیم بیشتر به مظلومیت امام و نوع عملکرد ایشان پی خواهیم برد.
صفری فروشانی اضافه کرد: به دلیل عمیق ندیدن موضوع در پژوهش‌ها حتی در زمینه صلح امام حسن(ع) نیز هنوز نکات مبهمی وجود دارد. ما هنوز به درستی نمی‌دانیم که چرا معاویه اصرار بر صلح دارد؟ بیش از آنچه که امام حسن (ع) اصرار بر صلح داشته باشد معاویه بر این امر پافشاری می‌کند و حتی در آغاز برگه سپید امضا برای امام می‌نویسد. باید در این مورد این موضوعات بحث کرده و مشروعیت معاویه و همچنین سیاست‌مداری او را به دقت بررسی کنیم.
سوالات و ابهامات درباره زندگانی امام مجتبی(ع) پس از صلح
صفری فروشانی در بخش دیگری از این گفت‌وگو، یکی از خلاهای مهم در مطالعات و پژوهش‌های مربوط به امام حسن(ع) را دهه زندگی ایشان پس از صلح دانست و در این باره گفت: یکی از نکات مبهم در مطالعات مربوط به امام حسن (ع) دهه حضور و زندگانی امام در دوران پس از صلح است. امام پس از صلح با معاویه به مدینه رفته و زندگی خود را از سر می‌گیرد. درباره وضعیت امام در این برهه ما سوالات بسیاری داریم که هنوز بی‌جواب مانده‌اند. حتی در منابع تاریخی از آن دوران نیز چیزی دستگیر ما نمی‌شود. باید کنکاش زیادی برای رسیدن به پاسخ سوالاتمان انجام دهیم.
نویسنده کتاب «کوفه؛ از پیدایش تا عاشورا» ادامه داد: امام حسن (ع) در این ۱۰ سال در مدینه به چه کاری مشغول بودند؟ جو فرهنگی مدینه چگونه بود؟ تعامل امام حسن و مردم مدینه چه بود، مردم مدینه چه نگاهی امام حسن داشتند؟ آیا او را به عنوان سبط نبی در جایگاه رفیعی قرار می‌دادند یا خیر؟ آیا به او مراجعه داشتند، آیا حکومت مواظب امام بود؟ چرا ارتباطات کمتری گزارش شده است و امام حسن در این ۱۰ سال در مقابله با جریانات سیاسی و خود معاویه و خوارج چه نظراتی داشتند، آیا در این موارد با مردم کوفه هم ارتباطی داشتند یا نداشتند؟ اصلا تمام مدینه در این دوران از لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی چه وضعیتی داشت؟ درباره این پرسش‌ها می‌توان ده‌ها پایان نامه، رساله و مقاله نوشت، اما ما هنوز وارد این عرصه نشده‌ایم. البته پایه‌های مطالعاتی ما درباره کل پژوهش‌ها و مطالعات درباره ائمه این‌چنین است و ما هنوز به صورت جدی وارد این بحث نشده‌ایم.
غفلت پژوهشگران از میراث علمی امام مجتبی(ع)
نویسنده کتاب «مکه در بستر تاریخ» در بخش دیگری از این گفت‌وگو، یک کمبود مهم در پژوهش‌های مربوط به امام مجتبی(ع) را در حوزه میراث علمی این امام دانست و گفت: ما هنوز نمی‌دانیم که چند حدیث از امام حسن(ع) صادر شده است و تعداد این احادیث نسبت به سایر ائمه چگونه است؟ آیا نسل‌های بعدی در روایت حدیث از این امام همام کوتاهی کرده‌اند؟ و این احادیث در چه قالب‌هایی دسته بندی می‌شود؟ چه مقدار از آنها کلامی و چه مقدار سیاسی و اجتماعی است؟
وی افزود: سوال مهم اینجاست که چرا ما باید بیشترین مطالب امام حسن(ع) را در کتاب اهل سنت ببینیم؟ این نشان می‌دهد که منابع شیعه نسبت به دومین امام خود کم لطفی کرده‌اند. اگر به کتاب «مسند الحسن» مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی مراجعه کنید، متوجه خواهید شد که بیشترین منابع درباره امام حسن(ع) منابع اهل سنت است و این موضوع جای سوال دارد.
ابهام در وضعیت تشیع در زمان امام حسن(ع)
به باور صفری فروشانی یکی دیگر از نکات مبهم برای مخاطبان امروزی و یک سوال لاینحل وضعیت مکتب تشیع در زمان امام حسن مجتبی(ع) است. او در این باره می‌گوید: سوال مهم این است که در این دوران مکتب تشیع کدام مرحله را پشت سر می‌گذارد؟ شیعیان اعتقادی که مرجع علمی انحصاری و همچنین مرجعیت سیاسی امام حسن را پذیرفته‌اند و می‌توان روی آنان حساب باز کرد چه کسانی هستند؟ آیا می‌توان آنها را شمرد؟ آیا شیعه در این زمان بعد از امام حسن به افول رفته است؟ به هر حال حلقه واسطه‌ای میام امام علی (ع) و امام حسین(ع) وجود دارد و شیعیان از نظر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و عقیدتی در این وضعیت چه مرحله‌ای هستند؟
این تاریخ نگار اضافه کرد: درباره جنبه‌های الگویی زندگی امام حسن(ع) نیز هیچ کاری نکرده‌ایم. امام حسن ۱۰ سال از نظر ما شیعیان امام بود و قطعا در این مدت سیره‌شان قابل بررسی است که برخی از وجوه این سیره می‌توان در دوران ما نیز الگو باشد؛ بویژه جنبه‌های اخلاقی امام حسن، برخوردشان با مخالفان و تعاملشان با گروه‌های فکری مختلف که بعضا در بعضی منابع نقل شده است، اما متاسفانه تاکنون روی این موارد مانور نداده‌ایم.
ساخت شبهات پیرامون امام حسن در دوره عباسیان
نویسنده کتاب «حیات اقتصادی امامان از صلح امام حسن (ع) تا پایان غیبت صغری» در بخش دیگری از این گفت‌وگو به القای شبهاتی پیرامون زندگی امام حسن(ع) در منابع تاریخی اشاره کرد و گفت: یکی از نکات قابل تاسف طرح برخی از شبهات پیرامون زندگی امام حسن(ع) است که متاسفانه در منابع اولیه شیعه هم دیده می‌شود. دانشمندان شیعه درصدد پاسخگویی به این شبهات برآمده‌اند. یکی از این شبهات بحث مطلاق بودن امام است. در منابع آمده که امام بسیار ازدواج می‌کردند و بسیار طلاق می‌دادند. این کار بسیار ناپسندی است که مخالف با سیره پیامبر و ائمه است و با روایت‌هایی که درباره نکاح و طلاق داریم، نمی‌خواند.
صفری فروشانی گفت: ما معتقدیم این دورغ‌ها به وسیله دشمنان امام حسن(ع) بویژه در زمان عباسیان ساخته شده است. در دوره عباسیان حسنیان دست به قیام‌های بسیار زدند و نویسندگان وابسته به دربار خلفای عباسی برای لکه‌دار کردن آبروی حسنیان، متوسل به گزارش‌های ساختگی شدند. مثلا این دروغ را رواج دادند که نعوذبالله امام حسن(ع) به خاطر عیش و نوش، حوصله حکومت داری را نداشتند به همین دلیل خلافت و زعامت را به معاویه واگذار کردند تا خود به راحتی زندگی کنند.
وی همچنین به راه پیدا کردن این دروغ‌های تاریخی به منابع شیعی نیز اشاره کرد و ادامه داد: شاهد مدعای آنها نیز این بود که امام بسیار زن می‌گرفت و طلاق می‌داد. تمامی این دروغ‌ها را عباسیان ساختند که متاسفانه این موضوعات که با هیچ منطقی سازگار نیست، به منابع اصیل ما مانند «کافی» شیخ الاسلام کلینی هم راه پیدا کرده و بسیاری از ما شیعیان به دلیل عظمت کتاب کافی به آن معتقد شده‌ایم. این در صورتی است که جای نقد اینگونه روایات با توجه به سیره و سنت ائمه و پیامبر(ص) وجود دارد.