رسالة فی التقیه، رساله‌ای استدلالی درباره قاعده فقهی تقیه از امام‌خمینی؛ عربی.
بسیاری از فقها به واسطه روایاتی که از ائمه(ع) صادر شده، فصلی از کتاب‌های فقهی خود را به تقیه و احکام آن اختصاص داده‌اند و یا ضمن ابواب گوناگون فقهی به آن پرداخته‌اند.
امام‌خمینی نیز به سبک فقها و البته با تفاوت‌هایی، رسالة فی التقیه را تألیف کرده و نگارش آن را در سال ۱۳۳۳ ش به‌پایان برده است. این رساله دربردارنده مباحث نو و متفاوتی است و ازجمله مباحث ابتکاری این رساله، تقسیم‌های تقیه است.
یکی از شاگردان امام‌خمینی رساله تقیه را نخستین بار در سال ۱۳۴۳ش همراه با چند رساله فقهی و اصولی دیگر امام‌خمینی با اجازه ایشان تنظیم کرده و انتشارات اسماعیلیان آنها را در مجموعه‌ای با عنوان الرسائل به چاپ رسانده است.
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی این رساله را به‌همراه نه رساله دیگر امام‌خمینی در کتابی با عنوان الرسائل العشره در سال ۱۳۷۸ به‌چاپ رسانده است.
این رساله به‌همراه شماری از رساله‌های فقهی و اصولی، در جلد ۲۰ «موسوعة الامام‌الخمینی» با عنوان «الرسالات الفقهیة و الاصولیه» در سال ۱۳۹۲ انتشار یافته است.
معرفی اجمالی
بسیاری از فقها به پیروی از ائمه اطهار(ع) به واسطه روایاتی که از آنان صادر شده، بیشتر یا فصلی از کتاب‌های فقهی خود را به تقیه و احکام آن اختصاص داده‌اند و یا ضمن ابواب گوناگون، مانند نماز، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر به آن پرداخته‌اند. شیخ طوسی (۳۸۵ ـ ۴۶۰ق) در کتاب المبسوط،[۱] ابن‌ادریس حلی (۵۴۳ ـ ۵۹۸ق) در کتاب السرائر[۲] و محقق حلی (۶۰۲ ـ ۶۷۶ق) در کتاب شرائع الاسلام[۳] به بحث تقیه و احکام آن اشاره‌هایی کرده‌اند.
شهید اول (۷۳۴ ـ ۷۸۶ق) در بحث قاعده «المداهنه» (سازش‌کاری با دشمن در جایی که نباید مسامحه کرد) به تفاوت آن با «تقیه» پرداخته، با ذکر ادله آن از کتاب و سنت، اقسام پنج‌گانه تقیه را به طور مختصر شرح داده است.[۴] پس از او، برخی فقهای امامیه این بحث را در کتاب‌های فقهی خود پی گرفته‌اند و شیخ‌مرتضی انصاری در رساله‌ای مستقل به طور مبسوط آن را بررسی کرده است.[۵]
امام‌خمینی نیز به همان سبک و البته با تفاوت‌هایی، رسالة فی التقیه را تألیف کرده است. این رساله در مقایسه با رساله شیخ انصاری دربردارنده مباحث نو و متفاوتی است. ایشان به هنگام تدریس مسائل کتاب الطهاره و به مناسبت طرح بحث وضوی تقیه‌ای، به نگارش تفصیلی قاعده تقیه پرداخته، در ۲۷ شعبان ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش نگارش آن را به پایان برده است؛[۶] چنان‌که هنگام نگارش کتاب المکاسب المحرمه نیز در بحث «حرمة الولایة من قبل الجائر» به‌تفصیل از تقیه بحث کرده،[۷] در این رساله نیز از آن یاد کرده است.[۸] این مطلب، این احتمال را که امام‌خمینی پس از نگارش کتاب المکاسب المحرمه بر رسالة فی التقیّه حاشیه زده و در هنگام چاپ رساله، حواشی با متن آمیخته و یکجا به چاپ رسیده است[۹] منتفی می‌سازد.
محتوا
امام‌خمینی رساله تقیه را در پنج مبحث سامان داده است. ایشان در آغاز، با عنوان «فی اقسام التقیه»، با اشاره به اقسام تقیه و روایاتی که تمام اقسام آن را مشروع می‌داند، به بحث تفصیلی اخباری که مواردی از این عموم را استثنا کرده است، می‌پردازد؛[۱۰] سپس احکام فقهی تقیه را مطرح می‌سازد و در نخستین بحث، برخلاف نظر فقهایی همانند شیخ انصاری، قائل به صحت همه اعمال تقیه‌ای بدون هیچ تفصیلی می‌شود.[۱۱] پس از آن به‌تفصیل به بحث ادله اِجزاء (کفایت عمل تقیه‌ای و عدم نیاز به اعاده و قضاء) در اقسام مختلف تقیه، همچون تقیه اضطراری و تقیه مداراتی می‌پردازد و عمدتاً از روایات استفاده می‌کند.[۱۲] سپس بحث اعتبار یا عدم اعتبار نبود راهی به‌جز تقیه برای انجام تکلیف (مندوحه)، دنبال می‌شود. ایشان برای این اصل، در تقیه از مخالفان مذهب، اعتباری قائل نشده، در غیر این مورد، آن را معتبر می‌داند.[۱۳] مترتب‌کردن همه آثار صحت بر عمل تقیه‌ای، آخرین بخش رساله است.[۱۴]
ازجمله مباحث ابتکاری این رساله، تقسیم‌های تقیه است. امام‌خمینی در یک تقسیم‌بندی، نخست به فرق تقسیم‌های تقیه با توجه به ذات و تقسیم‌های آن به اعتبار نسبت‌های آن اشاره می‌کند و تقسیم تقیه به خوفی و مداراتی را از تقسیم‌های اولی و تقسیم با توجه به متّقی (تقیه‌کننده) و متّقی منه (تقیه‌شونده) و متّقی فیه (مورد تقیه) را از تقسیم‌های دومی می‌داند.[۱۵] از نکات مهم این تقسیم‌بندی‌ها، اشاره به تقیه‌ای است که مترادف کتمان و در برابر اذاعه است و در دولت باطل تا هنگام ظهور دولت امام‌مهدی(ع)، مطلوبیت ذاتی دارد[۱۶] و ایشان با تفصیل به توضیح آن می‌پردازد. بحث تفصیلی تقیه مداراتی و عدم لزوم اعاده اعمالی همانند مسح از روی کفش که در تقیه مداراتی انجام شده، از دیگر مباحث رساله است[۱۷] (ببینید: تقیه)
انتشار
مجتبی تهرانی یکی از شاگردان امام‌خمینی رساله تقیه را نخستین بار در سال ۱۳۸۵ق/ ۱۳۴۳ش همراه با چند رساله فقهی و اصولی دیگر امام‌خمینی با اجازه ایشان[۱۸] تنظیم کرده است و انتشارات اسماعیلیان آنها را در مجموعه‌ای با عنوان الرسائل در یک جلد به چاپ رسانده است. رساله تقیه دومین رساله این مجموعه و در ۳۷ صفحه است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ناشر بدون تغییر آن را چند بار منتشر کرده است. (ببینید: الرسائل)
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این رساله را به همراه نه رساله دیگر امام‌خمینی تحقیق کرده، در کتابی با عنوان الرسائل العشره در سال ۱۳۷۸ به چاپ رسانده است. این رساله، ۸۷ صفحه از این کتاب را به خود اختصاص داده است. (ببینید: الرسائل العشره)
نسخه خطی این رساله مفقود شده و تحقیق آن از روی نسخه چاپ اسماعیلیان انجام شده است.[۱۹] این رساله به همراه شماری از رساله‌های فقهی و اصولی، در جلد ۲۰ موسوعة الامام‌الخمینی با عنوان «الرسالات الفقهیة و الاصولیه» در سال ۱۳۹۲ انتشار یافته است. زهرا فهرستی، رساله تقیّه را با عنوان تحقیق و ترجمه رساله تقیه امام‌خمینی، ترجمه کرده و پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی آن را در سال ۱۳۸۵ در ۱۲۷ صفحه رقعی منتشر کرده است. بخش‌هایی از این رساله را ذبیح‌الله اوحدی در کتابی با عنوان بررسی تطبیقی تقیه در آرای شیخ انصاری و امام‌خمینی به فارسی ترجمه و آرای این دو را به صورت تطبیقی بررسی کرده است و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی آن را در سال ۱۳۹۰ منتشر ساخته است.
بعضی از مباحث رساله تقیه، در برخی کتاب‌ها، مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مطرح شده است که از آن جمله می‌توان به کتاب التقیة بین الاعلام، سیدعادل علوی، مقاله «رسالة فی التقیه» محمدجواد فاضل،[۲۰] پایان‌نامه «تحلیل تاریخی و فقهی مسئله تقیه» محمدرضا جباری و پژوهش «نقش تقیه در استنباط احکام فقهی» نعمت‌الله صفری فروشانی اشاره کرد.
پانویس
1. طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ۱/۱۵۸ و ۱۷۱
2. ابن‌ادریس حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۲/۵ و ۲۶ ـ ۲۷
3. حلی، محقق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۳۱۲ و ۲/۶
4. شهید اول، القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، ۲/۱۵۵ ـ ۱۵۸
5. انصاری، رسائل فقهیه، ۶۷ ـ ۱۰۳
6. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الرسائل العشره تألیف امام‌خمینی، ۵؛ امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۹۴
7. امام‌خمینی، المکاسب المحرمه، ۲/۱۶۸ ـ ۱۶۹
8. امام‌خمینی، الرسائل، ۲/۱۷۵
9. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الرسائل العشره تألیف امام‌خمینی، ۷
10. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۷ ـ ۱۴
11. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۳۳ ـ ۳۷
12. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۴۱ ـ ۵۸
13. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۷۳ ـ ۸۷
14. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۸۹ ـ ۹۳
15. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۷ ـ ۳۲
16. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۸
17. امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۵۶
18. امام‌خمینی، الرسائل، ۱/۶
19. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب الرسائل العشره تألیف امام‌خمینی، ۷
20. فاضل، رسالة فی التقیه، ۶۷