جلسه اول سلسله مباحث تاریخ کلام امامیه در عصر حضور ائمه (ع) با حضور دانش پژوهان دوره دکتری گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی سبحانی روز شنبه 5 مهر 1393 در سالن شهید عارف الحسینی این مجتمع برگزار شد.

در ابتدای این جلسه، آقای دکتر صفری مدیر گروه تاریخ اسلام این مجتمع، ضمن بیان اهمیت طرح این مباحث، گفت: بررسی این موضوع به صورت یک دوره برگزار خواهد شد که ممکن است در قالب یک ترم یا چند ترم ادامه یابد.
پس از آن حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی به عنوان مقدمه، به بیان اهمیت دوره تاریخی عصر حضور، برای کلام امامیه اشاره کرد و گفت: این نشست ها برای اثبات اهمیت بحث علمی در این دوره و تسامحی که ما در شناخت معارف و مباحث این عصر داریم برگزار می شود.

دوره حضور ائمه (ع) از چند جهت قابل بررسی است:

1- این دوره، اولین گام اندیشه ورزی امامیه در پیگیری معارف قرآن و اهل بیت(ع) است. در دوره های بعد، کلام امامیه با استفاده از منابع مختلف و اندیشمندان گروه های علمی، توانست همین مسیر علمی را گسترش دهد و ابعاد جدیدی به آن بیفزاید. این مساله مهم است که بدانیم امامیه در نخستین مواجهه فکری با مسایل روز چگونه با آن مواجه شده است؟ و چه پاسخ هایی را در برابر این سوالات فراهم کرده است؟

2- این دوره تاریخی مقارن با حضور اهل بیت (ع) است و کسانی که در حال اندیشه ورزی هستند حیات و اندیشه هایشان با حیات اهل بیت(ع) گره خورده است. آن ها با اهل بیت ارتباط دارند و سخن آن ها را می شنوند و دست کم در مقام تبیین، اتکایشان به میراث علمی اهل بیت (ع) است. می توان گفت این اندیشه ورزی کلامی، تجربه ای تحت اشراف و درگیر با حیات علمی اهل بیت(ع) است. بازخوانی این دوره می تواند به شناخت اهل بیت (ع) و میراث آن ها کمک کند. در آینده خواهیم گفت مساله هایی که در این دوره مطرح می شود با مسایلی که در روایات مطرح می شود همسان است. نوع مساله ها و تحلیل ها در یک فضا اتفاق می افتد.

از این یک سو، می توان منبع خوبی برای سیره اهل بیت (ع) پیدا کرد که آن ها با پرسش ها چگونه برخورد می کنند؟ چه نوع تفکری را تشویق می کنند؟ چگونه یک گروه علمی را راهبری می کنند؟ و از سوی دیگر، در بعد فقه الحدیثی، می توان دریافت که فهم روایات اعتقادی ائمه (ع) بدون شناخت تاریخ کلام امامیه، بسیار دشوار است؛ زیرا این گونه مفاهیم موجود در روایات، بعدها معانی شان تغییر کرد و تحلیل ها متفاوت شد و بسیاری از کسانی که سراغ این روایات رفتند با ذهنیت های متاخر این روایات را بررسی کردند، نه در فضای صدور روایت.

3- ویژگی کلام امامیه: اعتقاد ما بر این است که در دوره های بعدی، بدلیل شرایط سیاسی اجتماعی از یک سو و اندیشه های رقیبی که با امامیه درگیر شد از سوی دیگر، نوعی اختلاط اندیشه نخستین و اندیشه رقبا شکل گرفت و خلوص و صافی اندیشه امامیه، دچار اختلال شد. معنای این مطلب، این نیست که کلام امامیه در عصر حضور، معصوم است. خواهیم دید شخص ائمه (ع) بسیاری از نظریه پردازی های متکلمین امامیه را مورد نقد و تصحیح قرار می دهند؛ ولی توجه به این نکته نیز کاملا ضروری است که گروهی از متفکران امامیه که باز بسته ی میراث نخستین هستند و معارف خود را مستقیما از اهل بیت (ع) می گیرند، در مسیر اندیشه ورزی و فهم آن متن و مواجهه با رقبا، مضامین فکری آن ها به احتمال زیاد بسیار نزدیک به منش و سیره اهل بیت (ع) است. بر خلاف دوره های بعد که دو مشکل پیش آمد: 1- مشکل سیاسی اجتماعی که امامیه مجبور شد از برخی از مواضع اساسی و ریشه ای خودش عقب نشینی کند و آن ها را در محفل عمومی علمی مطرح نکند. 2- حضور اندیشه های رقیب. امامیه متاخر از معتزلیان، فلسفه و اندیشه های عرفانی دیگر بهره گیری کرد تا بتواند اندیشه خود را جا بیندازد و از آن دفاع کند. در دوره حضور، نظارت اهل بیت(ع) امامیه را از توجه به اندیشه های رقیب بی نیاز می کرد.

در ادامه آقای دکتر صفری با طرح این پرسش که ریشه های اصلی کلام امامیه در کوفه بوده است یا در مدینه؟ گفت: اگر در کوفه بوده، اختلاط های فکری بیشتر بوده است و با توجه به این که فاصله اصحاب با امام زیاد بوده است نمی توانستند به راحتی از امام سوال کنند.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ به این مطلب گفت: موضوع این مبحث، بررسی دوره حضور بصورت کلی با دوره بعد از حضور است؛ هرچند نمی خواهم بگویم هر آنچه در دوره حضور اتفاق افتاد، درست بود و هر چه بعد از حضور بود نادرست. چه بسا در دوره حضور، فرصت اصلاح برخی عقاید نبود و بعدا اندیشمندان امامیه آن ها را اصلاح کردند. به عنوان کسی که با تاریخ کلام آشنا است به این نتیجه رسیده ام که متکلمان امامیه دوران حضور علیرغم همه فراز و فرودها، هم به دلیل انتخاب موضوعات نزدیک به منابع و هم به لحاظ روش پرداختن به این موضوعات، اصالت بیشتری دارد.

وی در ادامه به بیان اهمیت بررسی دوره حضور پرداخت و گفت: کلام امامیه در دوره حضور، منبع گرانسنگی است که مورد بررسی قرار نگرفته و ممکن است نکات بسیار مهم و روش های دقیقی وجود داشته باشد که بتواند در غنی سازی کلام امروز ما موثر باشد.

اندیشه امامیه و جامعه شیعی در دوره معاصر، یک فرصت ویژه تاریخی پیدا کرده است که شاید در دوره های دیگر نبوده است و آن فرصت باز اندیشی، مرزبندی های معرفتی و توسعه درون مایه های علمی است. با بررسی تاریخ شیعه می توان فهمید که این گروه، با فضای محدودیت و اقلیت مواجه بوده و عمدتا در لاک دفاعی است و بیشتر به دنبال حفظ هویت است. در این شرایط، انسان تلاش می کند داشته های خود را حفظ کند؛ حتی اگر پاره هایی از آن ها، داشته های عمیقی نباشد اما در فضای فرصت، این محدودیت وجود ندارد و انسان سعی می کند باز اندیشی کند و از تاریخ خود فراتر رود.

باید گفت متاسفانه دوره حضور فراموش شده و تبدیل به شهری شده که زیر خروارها خاک مدفون مانده است. این مساله به حدی ناراحت کننده است که حتی سرفصل های درسی تاریخ کلام امامیه از بغداد و از نوبختیان شروع می شود. از نظر تاریخی، سه قرن کلام امامیه مدفون مانده است. بسیاری از این میراث تاریخی حضور، توسط عالمان شیعی در دوره های بعد مورد بی مهری قرار گرفته است و طبیعتا مخالفان نیز این فضا را غبارآلود کرده اند. تقریبا دو قرن تاریخ اندیشه ورزی گروه بزرگی از عالمان امامیه حتی در ذاکره بزرگان این رشته هم نیست و حتی در مورد آن هایی که شناخته شده اند، زمانی که به تحقیقات موجود درباره آن ها می نگریم، در مقایسه با شخصیت آن فرد، می بینیم هنوز شناخته شده نیست. این غفلت، بیشتر ما را وادار به شناخت این دوره می کند.

آقای دکتر سبحانی در ادامه به بررسی علت غفلت علما از کلام دوره حضور پرداخت:

1- میراث مکتوب آن دوره بدلیل شرایطی بکلی نابود می شود؛ بطوری که امروزه از میراث کلامیه دوره حضور که شاید دویست رساله فهرست شده است حتی یک رساله نیز نداریم.

2- دوران فترت: کلام امامیه در یک زمانی، رابطه اش با گذشته قطع می شود؛ بطوری که مفاهیم دوره حضور در دوره های بعد، شناخته شده نیست.

3- مخالفان در مقابل امامیه فعالیت های شدیدی صورت می دهند و سعی می کنند این دوره را سیاه و تاریک و منحرف نشان بدهند؛ به این دلیل که امامیه در چند جبهه در دوره حضور، می جنگید و همین درگیری، این گروه را در تنگنای محاصره قرار داد.

4- امامیه از درون دچار اختلاف اندیشه گردید و اختلاف در قرائت ها و تحلیل ها سبب شد که بخشی از انرژی جامعه شیعی معطوف به درگیری های درونی شود. خطوط انحرافی در درون امامیه ایجاد شد و این گونه خطوط از جمله خط غلو و یا خط تقصیر از جبهه امامیه یارگیری کردند. هم به لحاظ اندیشه ای امامیه را تحت تاثیر قرار دادند و مرز میان خط غلو و امامیه قابل شناخت نبود.

5- فقدان قدرت سیاسی در امامیه سبب شد نتواند امکانات لازم را به لحاظ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برای حمایت از متفکران خودش داشته باشد.

در این زمینه، مقاله ای تحت عنوان «علل افول مدرسه کلامیه کوفه» در آینده منتشر خواهد شد که گوشه ای از آن مباحث در آن مطرح شده است.

در ادامه، آقای صفری چند پرسش را مطرح کرد:

1- در باب اهمیت، شاید بحث شود که خود حضور امام در رکود کلام نقش زیادی داشته است. کار امام اندیشه ورزی و تولید علم است و همین باعث می شد که شاگردان، در مواجهه با مسایل مختلف، سعی می کردند عقاید خود را با علم امام تطبیق دهند و همین سبب رکود کلام در امامیه می شد در حالی که در معتزله هر متکلمی آزاد بود نظریه پردازی کند.

2- آیا کلام امامیه در عصر حضور یک کلام فعال است یا منفعل؟ و آیا کلام ما حاشیه ای است بر کلام های دیگر یا این که خودش حرف مستقلی دارد؟

3- شاید یکی از علت های کم توجهی علما به کلام دوره حضور، این بوده است که بزرگان بعدی مانند مفید، کلام قبلی را نقلی حساب می کنند و همان آفاتی که بر اخبار مانند نقل به معنا وارد می شود را بر این اخبار نیز وارد می کنند. به همین خاطر خبر واحد را حجت نمی دانستند. شاید بتوان گفت ضربه ای که زده شده است از جهت عدم حجیت خبر واحد است.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ گفت: یک حدس بیرونی همین مطلب را می گوید که ممکن است حضور امام، عامل رکود باشد و بسیاری از افراد نیز بر همین مبنا شروع به تحلیل کردند که حضور معصوم و علم ویژه اصحاب، نیاز به دنبال تفکر رفتن را می گرفت و طبیعتا جایی برای کلام نمی ماند. ولی این حدس با تاریخ علم کلام نقض می شود و بر اساس آن، ثابت می کند حضور امام، عامل محرک برای جریان کلامی است. آن چیزی که امام مانع آن است، اندیشه ورزی بیرون از متنی است که وحی را کنار می گذارد و با استفاده از منابع بیرون اسلامی و متکی بر دانش های خودش، شروع به تئوری پردازی می کند. نفی ای که در روایات آمده است ناظر این به نوع اندیشه ورزی است. اما در مواجهه با رقبای کلامی گروه های دیگر، هم خود ائمه(ع) در مقابله با جریان های رقیب وارد نزاع شده است و هم متکلمان را تشویق و تربیت کردند. دسته ای از روایات وجود دارند که بر اساس آن ها در موسم حج بر حاجی واجب است مراجعه به حجت و امام کند. ما در گزارش های تاریخی، در عرفات و کنار خانه خدا، میدان اجتماع متکلمان امامیه و ارتباطشان با مخالفان و امام را شاهد هستیم که دلالت بر پویایی حضور امام در فعالیت های کلامی است.

علم و حضور امام معصوم نه تنها مایه رکود کلام نشد؛ بلکه یک روش کلامی وحیانی را مدل سازی کرد و عملا نشان داد. متکلمان بزرگ امامیه در این دوره نه تنها از معتزلیان در نقد و نظر پردازی کم نداشتند بلکه از آن ها جلوتر بودند. کلام امامیه در دوره ای که فرصت سیاسی داشت از معتزله جلوتر بود. ابوالهذیل علاف از بزرگان معتزله با هشام بن حکم معاصر بود و مناظرات آن ها معروف است. همچنین نَظّام معتزلی که شاید اولین نظریه پرداز معتزله است شاگرد هشام است.

در این بین، قدرت سیاسی حاکم، این سرعت رو به ازدیاد علمی را تحمل نکرد و جلوی آن را گرفت. در دوره هارون الرشید، هشام بن حکم، داور جلسات علمی است و فشار سیاسی به دلیل همین توانمندی علمی است. حاکمیت از گسترش فکری امامیه می ترسد و باب توسعه این تفکر را می بندد و از این جا دوره فترت آغاز می شود و دوره حضور با پنجاه سال توسعه، به مدت صد سال به زوال می رود.

آقای دکتر صفری با طرح این پرسش که کلام امامیه در چه چیزی پیشگام تر از معتزله است؟گفت: برخی این موضوع را مطرح می کنند کلام امامیه در بخشی از مسایل سامان نداشت و شخصی مانند ابن قبه که معتزلی شیعه شده است آن را سامان داد.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ گفت: کلام امامیه هم در موضوع و مساله و هم در روش شناسی پیشگام بود؛ البته نه به این معنا که مقدم بودند و دیگران از آنها گرفته اند. هیچ دلیل تاریخی پیدا نکرده ایم که متکلمان امامی در روش و ساختار، پیرو معتزله باشند مگر در دوران مامون به بعد که بخاطر فشار های سیاسی رخ داد. مامون یکی از عناصر حرکتی است که سبب شد جریان اعتزال به صحنه بیاید. او نیازمند پشتوانه اجتماعی و سیاسی بود. فکر می کرد شاید بتواند با تکیه بر جامعه شیعی و امام رضا (ع) در مقابل خط عربی مدافع امین مقاومت کند؛ در شرایطی که خط اهل حدیث یعنی عامه علمای اهل سنت، مدافع امین هستند و مامون، هم به دلیل این که ایرانی زاده است و هم این که باز بسته فکری اهل حدیث نیست مورد حمایت این قشر قرار نمی گیرد.

زمانی که امین را شکست داد معتزله را به عنوان پشتوانه فکری سیاسی خود انتخاب کرد؛ هم به دلیل این که عجم هستند و در جامعه عربی زندگی می کنند و هم از این جهت که از لحاظ فکری با عامه فکری اهل سنت مخالف هستند. در دوره متوکل این معادله عکس می شود و جریان حنبلی ها از اهل حدیث، غالب می شود و در دوره آل بویه دوباره بر می گردد.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ به این مساله که کلام امامیه انسجام نداشت گفت: ابن قبه جز در امامت هیچ اثر امامی تولید نکرد. نظام بخشیدن یعنی به کل اندیشه های امامیه نظام ببخشد و حال آن که امامیه در تمامی عرصه ها نظر دارد. هشام بن حکم از بحث معرفت و خداشناسی و حقیقت صفات و انسان تا مساله امامت نظریه دارد. کلام امامیه آن قدر در دوره حضور، قوی بود که وقتی ابن راوندی که معتزلی بود و خواست در برابر آن ها بایستد، از منابع امامیه استفاده کرد؛ ابو عیسی وراق نیز همینطور.

البته باید هر دانشی را با همان دوره شکل گیری اش مقایسه کنیم. باید ببینیم در زمان هشام بن حکم چه متفکرانی بوده اند و چه آثاری تولید کرده اند؟ به نظر من، آثاری نبوده است که هشام بن حکم تولید نکرده باشد. تا زمان هارون الرشید و قبل از دوران قهر علیه شیعه که با فرمان هارون شروع شد، کلام امامیه پابپای معتزله حرکت کرد. حاکمیت، قدرت را از امامیه گرفت و به معتزله داد؛ بخصوص این که اهل حدیث نیز تضعیف شد و معتزله هیچ مانعی در برابر خود ندید. اساسا علم کلام با همین نام، در همین دوره یعنی بین 200 تا 210 قمری توسط معتزلیان که دوره فترت امامیه است شکل گرفت؛ این در حالی است که پیش از آن، امامیه دوشادوش بلکه جلوتر از آن حرکت می کرد.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ به فعال یا منفعل بودن کلام امامیه گفت: این علم، در دوره حضور، فعال بود و بعد از این دوره، منفعل شد. انفعالش هم از روی ناتوانی نیست، بلکه از روی ابتکار و زمان شناسی است؛ یعنی احساس می کند در این دوره خاص، باید یک استراتژی جدید فکری تبیین کند. سعی می کند برای اثبات مدعیات خودش به نظریه اکثریت استناد کند. این حرکت از قرن چهارم شروع شد و تا عصر صفویه هم ادامه پیدا کرد. این استراتژی حضور اقلیت در جامعه اکثریت است. او راهی ندارد مگر این که از دانش زمان استفاده کند. در دوران قبل از انقلاب اسلامی ایران نیز همین مساله حاکم بود. علمای ما برای اثبات مدعای خویش از نظرات کمونیستها استفاده می کردند. مثلا اصل تضاد در کتب بزرگان ما مورد استفاده قرار گرفته است.

در دوران حضور، امامیه یک خط مستقل دارد و هر موقع بحث می کند سه ضلعی بحث می کند، لا و لا دارد. اگر به مناظرات اصحاب کلام امامیه نگاه کنیم، می بینیم که به همه جریان های رقیب، لا می کند؛ مثلا می گوید، لا جبر  و لا تفویض، بل امر بین الامرین و یا می گوید: لا خالق و لا مخلوق که خالق نظریه اهل حدیث است و مخلوق نظر معتزله. او جریان های رقیب را نفی می کند و خود را اثبات می کند. اما در دوران بعد از حضور دو ضلعی شدیم.

اگر فهرست آثار امامیه در دوران حضور را بررسی کنیم به نقدهایی که هشام بن حکم در استطاعات و جبر و تفویض و امامت به معتزله دارد می رسیم؛ در حالیکه بعد از این دوره گفتیم: قالت العدلیه. ولی در دوران حضور می گفتیم ما و معتزله و اهل حدیث.
امامیه در دوران حضور، خود را با هیچ گروهی همسنگر نکرده است؛ حتی در دوره فرصت، در درون خودش جبهه گیری کرد. وقتی بطلیه خواستند در امامت، کوتاه بیایند، امامیه ایستاد. خط غلو ایجاد شد و امامیه در برابر آن ایستاد؛ یعنی آن قدر فعال است که در برابر انحراف درونی خودش می ایستد.

مساله به قدری مهم است که وقتی اصحاب می شنوند یکی دیگر از اصحاب در فلان جا چنین نظری دارد نزد امام می آیند و می گویند فلانی چنین نظری دارد و نظر امام را جویا می شوند. آن ها بی دلیل حتی حرف هم کیش خود را نمی پذیرند.

آقای دکتر سبحانی در پاسخ به این مطلب که شیخ مفید اخبار مربوط به کلام را جزو روایات می داند گفت: نمی دانیم مرحوم مفید چنین تفکری داشته است یا نه؟ ولی برخی قرائن وجود دارد که خلاف این نظر را ثابت می کند. یک قرینه این که دو شاگرد شیخ مفید، شیخ طوسی و نجاشی، فهرست دارند که اکثر سندهای آن به خود شیخ مفید یا بقیه معاصران او یعنی بزرگان بغدادی ها بر می گردد. در بین این آثار می بینیم که ردیه هشام بن حکم آمده است و این نشان می دهد که شیخ مفید، این آثار را روایت نمی دانسته است. در جای دیگر در باب معنا، نظریه هشام را مطرح می کند. تلقی من این نیست که مفید این میراث را روایت تلقی می کرده است.

قرینه دیگر بر این که شیخ مفید، این موارد را روایت نمی دانسته است این که، ممکن است میراث کامل به دست شیخ مفید نرسیده باشد. به دلیل مسایلی که بر امامیه گذشته، اندیشه های هشام و دستگاه فکری متکلمان عصر حضور، برای شیخ مفید، قابل دفاع نیست و چه بسا پاره ای از آن ها کامل منتقل نشده باشد. یعنی مرحوم مفید نمی داند اصل منظور هشام چیست؟ هر چه شیخ مفید دارد از میراث های با واسطه است. وقتی مفید از عکبری، روستایی در نزدیکی بغداد، توسط پدرش به بغداد آمد و خواست کلام بخواند یک متکلم شناخته شده قوی وجود نداشت تا مفید از او بیاموزد. در این زمان، متکلمان از نسل عصر حضور نیستند. یا خودشان درس آموخته اند یا پیش اساتید غیر شیعی درس خوانده اند. مفید را به متکلمان معتزلی ارجاع می دهند تا از آن ها بیاموزد. این نشان می دهد که گذشته، نزد مفید حاضر نیست. او مثل فضل بن شاذان نیست که خودش را میراث بر هشام می داند. بعد از فضل، نه شاگردی از او باقی ماند و نه شاگردی از متکلمان این دوره سراغ داریم.

آقای دکتر سبحانی در تبیین مدارس کلامی امامیه افزود: ما معتقدیم در طول تاریخ، کلام امامیه مثل همه گروه های فکری دیگر از معبر تعدادی از مدرسه های فکری عبور کرد که برای شناخت تاریخ امامیه باید این مدرسه ها را بازخوانی کرد. این مدرسه ها بر محور جغرافیا است که نشان می دهد از نظر جغرافیا در حال جابجایی است .

اولین مدرسه کلامی شیعه و امامیه، در مدینه شکل گرفت. دو خط مهم امامی در این دوره، از زمان امام سجاد (ع) شکل می گیرد: یکی بر محور امام سجاد (ع) و دیگری بر محور محمد حنفیه.

بلافاصله جریان کلام امامیه به کوفه منتقل می شود. دومین مدرسه کلام امامیه را این شهر می دانیم. این که چرا مدینه زمینه های مناسب برای امامیه ندارد و چرا کوفه این بستر را فراهم می کند خودش بحثی است که در جلسه ای مطرح خواهم کرد. به لحاظ فکری و سیاسی این زمینه از قبل، در کوفه آماده شده بود. در جغرافیای کوفه، کلام نظری امامیه شکل می گیرد. مطلق کلام اسلامی تا قبل از این زمان، هنوز وارد نظریه پردازی نشده است. قبلش هر چه هست، منظومه اعتقادی و ارائه عقاید و روشن کردن مرزهای ایمانی است. این علم در اوایل قرن دوم شکل می گیرد که در کل سه گروه معتزله، خوارج و شیعه فعال هستند.

مردسه کوفه تا زمان رونق مدرسه بغداد ادامه پیدا می کند. شیعه در بغداد بر محور منطقه کرخ جایگاهی پیدا می کند. آن ها به پایتخت اسلامی می آیند و سعی می کنند کرسی علمی پیدا کنند. اما امامیه در زمینه کلامی، رشد مناسبی پیدا نمی کند که دلیل عمده اش فشار سیاسی هارون بر متکلمان امامیه است؛ زیرا شبکه ارتباطی شیعه در حال شکل گیری است. از ناحیه ائمه (ع) فرمان می آید که متکلمان دیگر در جلسات کلامی شرکت نکنند. خیلی از کسانی که این تاریخ را می خوانند دستور توقف کلام را با نهی اصحاب از کلام یکی گرفته اند. این نهی، سیاسی است که نیاز به اثبات دارد و خودش یک جلسه بحث است.

در سال 180 قمری با آمدن این نهی و گرفتاری و زندان برای یونس بن عبدالرحمن و دیگر امامیان و فرار هشام، ریشه های آن در شرق و نیشابور و ماوارء النهر به صورت ضعیف دیده می شود. این مطلب نشان دهنده امتداد خط کوفه در شرق اسلامی است.
در صد سال دوران فترت از 180 تا 280 قمری،  هیچ اثری از نظریه پردازی کلامی و حضور جدی کلامی در امامیه پیدا نیست. شخصیت های درجه دو و سه بصورت پراکنده که هویت آن ها مشخص نیست هستند ولی شخصیت های جدی وجود ندارد.
این دوره آثار مهمی داشت که یکی از آن ها انقطاع نسبی بعد از قبل بود. پس از این دوره، کلام امامیه توسط نوبختیان یعنی ابوسهل و ابومحمد به شکل جدیدش پیدا می شود. نکته جالب این جا است که نمی دانیم این دو بزرگ که سردمدار مدرسه بغداد هستند شاگرد چه کسانی هستند؟ و خودشان نیز به هیچ استادی اشاره نکرده اند. حدس ما این است که از میراث مکتوب استفاده کرده اند. چون کتابخانه داشتند و جلسات علمی داشتند. اوج این جریان، شیخ مفید و سید مرتضی است که با شیخ طوسی تمام می شود.

مدرسه قم:
جریان کوفه دارای دو خط متکلمان نظری و متکلمان حدیثی است. جریان کلامی حدیثی کوفه به قم می آید. مدرسه قم مدرسه کلامی است؛ یعنی نظریه و نظام فکری و روش شناسی دارد ولی روش شناسی اش با یک متکلم نظریه پرداز متفاوت است.

مدرسه ری:
میراث قم و بغداد به ری منتقل می شود و یک قرن و نیم تا دو قرن میراث بر کلام امامیه است.

مدرسه حله:
از ری به این شهر منتقل می شود. از آن جا کلام حله توسط شهیدین به جبل عامل رفت اما آثار ابتکاری ندارد. از این جهت آن را امتداد مدرسه حله می دانیم. مقاله ای تحت عنوان «شهیدین در کشاکش دو مدرسه حله» نوشته شده است که علاقمندان برای کسب اطلاع بیشتر می توانند به آن مراجعه نمایند.

مدرسه نجف:
یک خط مدرسه حله توسط فاضل مقداد به نجف می رود. او شاگرد شهید اول است که ایشان را تا دمشق قبل از شهادت همراهی می کند و برمی گردد و به نجف می رود. حوزه رسمی شیعه توسط او در نجف تاسیس می شود. نجف در این دوره هیچ تحولی در کلاما امامیه ایجاد نمی کند.

بعد از آن، مدرسه فارس و مدرسه اصفهان که مقارن با حکومت صفویه است شکل می گیرد. بعد از مدرسه اصفهان، اتفاقاتی در کلام امامیه، در دو قرن و نیم گذشته افتاد که نامش را احیا مدارس گذشته نهاده ایم.

تا این جا که در تحقیقات خود به آن رسیده ایم، این ده مدرسه، نمودار تغییر فضای کلام امامیه و جغرافیای آن است و امامیه هرچه دارد متاثر از این ها است. از این ده مدرسه، دو مدرسه محل کلام ما است: مدرسه مدینه و مدرسه کوفه. و چون معتقدیم نظریه پردازی اصلی در کوفه اتفاق افتاده، تاکید اصلی ما بر کوفه هاست. همچنین با توجه به این که دوره آغاز مدرسه قم، مقارن با حضور بوده ولی دوره اصالت و اهمیت آن نیست و اهمیت آن بعد از دوره حضور بوده است از این جهت مدرسه قم را بررسی نمی کنیم.