حجة الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی روز شنبه ۲۶ مهر ۱۳۹۳ در سالن عارف الحسینی مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) در ادامه بررسی تاریخ کلام امامیه در دوران حضور ائمه (ع)، علیرغم ارائه شواهدی بر تدوین نظام جامع کلامی در دوران حضور، کلام امامیه را بدلیل فشارهای سیاسی، تنها در دوران تکوین و تبیین موفق دانست و پس از آن به بررسی منابع تحقیق کلام امامیه در دوران حضور پرداخت و غالب این منابع را دارای شکل شفاهی و مکتوب ثانویه معرفی کرد. برخی عناوین دیگر مطرح شده در این جلسه عبارتند از: بررسی کوتاه کتاب سلیم بن قیس هلالی، دلائل عدم وجود آثار مکتوب کلامی در دوره تکوین، قالب های ادبیات شفاهی،بررسی قالب های مکتوب و گونه شناسی رساله های دوره تبیین.

در جلسه گذشته اشاره کردیم که کلام اسلامی سه دوره مختلف را سپری کرده است و در دوره آغازین خودش نیز سه دوره تکوین، تبیین و تدوین دارد. منظور از تدوین، تنظیم گزاره های اعتقادی در یک نظام معرفتی است. گفته شد که کلام امامیه در دوره حضور دو مرحله اول را به صورت کامل طی کرد؛ یعنی بر خلاف تصور عمومی که شروع کلام امامیه را پس از دوران حضور می داند، ما معتقدیم دوره حضور نه تنها دوره تکوین بلکه دوره تبیین را هم بصورت کامل طی کرده است.

نهایتا کلام امامیه از دوران هارون به بعد، دچار یک فشار سیاسی اجتماعی می شود و مقطعی بنام دوره فترت پیش می آید که کلام امامیه به حاشیه می رود و عملا در دوره حضور، تدوین جامع را نداریم. به همین دلیل پاره ای بر این عقیده اند که نظام جامع کلام امامیه، امری منصوص نیست؛ یعنی اگر این مقدمات درست باشد، هرچند نسبت به گزاره های کلامی در امامیه و حجت دینی در کنار حجت عقلی، نص داریم ولی نصوصی که بتواند این نظام کلامی و نحوه تقسیم بندی بخش های آن را اثبات کند و بتوانیم آن را مستند به منابع دینی کنیم وجود ندارد.

شواهدی بر وقوع تدوین جامع در دوره حضور ائمه (ع)

در مقابل این دیدگاه ممکن است کسانی شواهدی اقامه کنند که دوره تدوین نیز در عصر حضور اتفاق افتاده است و می توانیم پیکره نظام مند کلام امامیه را مستند به کلام معصوم کنیم.

۱- امام کاظم (ع) فرمودند: «إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِيضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ هُوَ فَضْل‏ ـــ علم فقط بر سه قسم است؛ آیه ی محکمه، فریضه ی عادله  و سنّت قائمه و آنچه غیر از این هاست زیادت و فضل است.» (بحار الأنوار ، ج‏۱، ص۲۱۱)

این روایت در مرآه العقول علامه مجلسی، شرح اصول کافی مرحوم ملاصالح مازندرانی و یکی از شروح سید نعمت الله جزایری نیز آمده است.

در جای خود بحث کرده ایم که اولا این تقسیم بندی ابهام دارد و همین ابهام سبب شده است که ما نتوانیم آن را یک چارچوب برای تقسیم بندی های کلامی تلقی کنیم؛ زیرا تدوین یعنی تدوین روشنی که گزاره های کلامی را در خودش قرار دهد. ثانیا این تقسیم بندی مربوط به علم است؛ یعنی کل علم دین تقسیم می شود و کسانی که به این روایت استناد کردند آیه محکمه را دال بر کل کلام گرفته اند. پس این روایت نمی تواند نشانگر یک تقسیم بندی کلامی در دوران حضور شود. در علم متاخرین نیز هنوز معنای این روایت روشن نیست و شواهدی که این معنا را توضیح دهد وجود ندارد.

۲- اعتقادنامه ها یا عرض عقاید: معروف ترین آن ها عرض عقاید عبدالعظیم حسنی است. در این عرض عقاید، مجموعه ای از اعتقادات، خدمت ائمه (ع) مطرح شده است که گاهی تایید و گاه نیز تصحیح کرده اند.

البته باید توجه داشت که:

‌أ. انگیزه عرض عقاید، نظام مند کردن عقاید نبوده است و در محتوای این عرض عقاید نیز یک نظام عام و منسجم مشاهده نمی شود. بیشترین انگیزه عرض عقاید، تصحیح اعتقادات بوده است تا نظام‌مندسازی اعتقادات. این انگیزه سبب می شود که نتوانیم به این متن ها به عنوان یک مجموعه نظام مند نگاه کنیم.

‌ب. این عرض عقاید، مبتنی بر اصل کلی نگاه حداقلی به اعتقادات است. متاخرین این گونه تعبیر کرده اند که: «اقل ما یجب ان یعتقد». یعنی حداقل، چیزی که واجب است بدانیم چیست؟ زمانی که به حداقل ها قناعت کردیم نمی توانیم از آن، یک نظام شامل و عامی دربیاوریم که کل اعتقادات را در بر بگیرد.

۳- برخی روایات به صراحت، عقاید را به توحید و عدل تقسیم کرده اند.

حداقل دو سند روایی در این باب داریم:

‌أ. در کلمات قصار نهج البلاغه آمده است که دین بر دو شق توحید و عدل است. «التوحید ان لا تتوهم و العدل ان لا تتهم.» توحید این است که خدا را توهم نکنی و عدل این است که خدا را متهم نکنی.

‌ب. مرحوم صدوق در معانی الاخبار تحت عنوان توحید و عدل، عرض عقاید یکی از اصحاب ائمه (ع) را نزد امام صادق (ع) نقل می کند که به امام عرض کردم الدین التوحید و العدل و لابد منهما التوحید ان لا تتوهم… . این مطلب را می گوید و حضرت نیز تایید می کنند.

این که از دوران نخستین، توحید و عدل به عنوان دو عنصر اساسی تفکر امامی شناخته شده است می تواند نشان دهنده شکل گیری تدوین جامع کلامی امامیه است. این شعار معروف است که: «التوحید و العدل علویان و التشبیه و الجبر امویان.»

این اسناد روایی به علاوه شهرت تاریخی می تواند به ما بگوید که انگاره توحید و عدل به عنوان دو محور اساسی کلام امامیه برای تدوین کلام بوده است. در دوره پس از حضور، متکلمان امامیه، این دو محور را به عنوان محورهای اصلی کلام گرفته اند که در آثار شیخ مفید و سید مرتضی و دیگران مشهود است.

این تقسیم بندی که شهرت کلامی پیدا کرده است به معتزلیان منسوب شده است. بطوری که بعدها معروف شد امامیه از معتزله این تقسیم بندی را گرفته است. این مطلب قابل نقد است و نقد نیز شده است. هیچ دلیلی وجود ندارد که معتزله قبل از امامیه چنین باوری داشته است و هر چه از معتزله درباره توحید و عدل سراغ داریم مربوط به دوران پس از حضور است ولی شهرت و استنادات امامیه در باب توحید و عدل به قبل از این دوره برمی گردد. وانگهی سران معتزله خصوصا ابوعلی جبایی از شاگردان محمد حنفیه در مدرسه مدینه و شاگرد ابوهاشم بوده اند و انتقال این دیدگاه از امامیه به راس معتزله از نظر تاریخی می تواند قابل اثبات باشد.

سوال: این تقسیم بندی که از امام علی نقل کرده اید صحت ندارد و تنها از امام علی درباره توحید و عدل سوال شده است و حضرت فرموده اند التوحید لا تتوهم. در معانی الاخبار آمده است: فردی سؤال می‌کند: «إِنَ‏ أَسَاسَ‏ الدِّينِ‏ التَّوْحِيدُ وَ الْعَدْلُ وَ عَلَمَهُ كَثِيرٌ وَ لَا بُدَّ لِعَاقِلٍ مِنْهُ فَاذْكُرْ مَا يَسْهُلُ الْوُقُوفُ عَلَيْهِ وَ يَتَهَيَّأُ حِفْظُه» حضرت فرمودند: «التَّوْحِيدُ أَنْ لَا تُجَوِّزَ عَلَى رَبِّكَ مَا جَازَ عَلَيْكَ وَ الْعَدْلُ أَنْ لَا تَنْسُبَ إِلَى خَالِقِكَ مَا لَامَكَ عَلَيْه».

پاسخ: در صدر روایت می گوید من همه این ها را می فهمم. شما یک توضیحی بدهید که هم من آن ها را بفهمم و هم بتوانم حفظ کنم. یعنی یک بیان اجمالی می خواهم. اگر صدر این روایت را نگاه کنیم می بینیم این مساله یک مطلب جا افتاده است و تقریر امام نیز این را مستند می کند. هیچ وقت در تاریخ از یک روایت استفاده نمی کنیم بلکه از مجموع قرائن شواهد به یک نتیجه می رسیم. این را اگر کنار شهرت تاریخی بگذاریم که علویین به توحید و عدل معروف بودند و همچنین خود معتزله اعتراف می کنند که این مطلب را از امام علی (ع) گرفتیم می توان به این نتیجه رسید که امامیه در دوران حضور نیز به تدوین کلام رسیده بوده است. ابن اخشید به صراحت توحید و عدل را به ابوهاشم فرزند محمد حنفیه و نهایتا به محمد حنفیه و به امام علی (ع) می رساند.

بنابراین چنین شواهدی نیز وجود دارد که ثابت کند امامیه به دوره تدوین در دوران حضور ائمه (ع) نیز رسیده است. ولی من معتقدم در دوران حضور به تدوین کلام نرسیدیم و غرض از بیان شواهد ذکر شده این بود که خواستیم بگوییم در برابر این مطالب نیز پاسخ داریم.

ما هیچ شاهدی نداریم که یکی از اصحاب ائمه (ع) توحید و عدل را به عنوان دو اصل اساسی گرفته باشد؛ گرچه به صورت فی الجمله قابل اثبات هست. تدوین به معنای تببین و نگارش نیست؛ شاید اگر این دوره را تدوین جامع بنامیم مناسب تر باشد. منظور ما از تدوین، کتابت نیست بلکه تدوین نظام جامع کلامی است. همین که معتزلی ها گفتند اصول دین پنج تا است و همین که بعدا خود امامیه شکل های مختلف را بیان کرد تا به تقسیم بندی پنجگانه رسید همان نظام جامع کلامی است. منظور ما از تدوین، این مطالب است؛ وگرنه در باب امامت آثار متعددی نوشته شده است.

مشکل اصلی این است که دقیقا زمانی که اصل تدوین کلام امامیه مصادف با افول این علم و افزایش فشارهای سیاسی بر امامیه شد. این در حالی است که دوره تدوین کلام اسلامی با معتزله آغاز شد و در حدود سال ۲۰۰ تدوین این علم توسط معتزله و در سایه خلافت مامون شکل گرفت و بعدها هم ادامه پیدا کرد. به همین دلیل است که اگر به میراث نخستین مراجعه کنید می فهمید زمانی که از متکلمان نام می برند، منظورشان معتزله است. مثلا می گویند متکلمان و اهل حدیث چنین می گویند که منظورشان معتزله است. یعنی این قدر دانش کلام بازبسته فکر معتزلی شد که این برابر انگاری صورت گرفت.

منابع تحقیق کلام امامیه در دوران حضور

چگونه می توانیم از درون منابع تاریخی و غیر تاریخی، اندیشه های کلام امامیه را رصد کنیم؟

ادبیات شفاهی یا اثر مکتوب؟

در یک مقدمه باید گفت که کلام اسلامی بطور کلی و بالتبع کلام امامیه در دوره تکوین دارای یک ادبیات شفاهی است. این دوره تا حدود سال های ۸۰ هجری است و هیچ اثر مسلم کلامی مکتوب را به خود ندیده است یا اگر بخواهیم با احتیاط صحبت کنیم، می توان گفت که معمول و متداول در بین متکلمان و اهل عقاید و اندیشه، ارائه مکتوب آرائشان نیست بلکه آن چیزی که در جهان اسلام در عرصه کلامی رواج دارد ادبیات شفاهی است. تنها الگوی مکتوبی که در این دوره وجود دارد رساله ها به معنای نامه است. نامه نگاری هایی که بین دو نفر صورت گرفته است و مضمون های اعتقادی دارد تنها قالب مکتوب در حوزه کلام آن دوره است و بقیه موارد در شکل شفاهی شکل می گیرد.

منظور ما از نامه در این قسمت، رساله های علمی نیست که در قالب نامه نوشته شده باشد بلکه واقعا نامه نگاری هایی است که بین شخصیت های مختلف صورت گرفته و در ضمن آن اعتقادات نیز مطرح شده است مانند نامه امام علی به معاویه.

در مورد رساله ها نیز، چند نمونه ذکر شده است که از نظر ما قابل بحث است؛ زیرا تمام آن مربوط به غیر امامیه است. مثلا رساله قدر حسن بصری که گفته شده است اثر مکتوب است. محققان نسخه شناس در انتساب این رساله به حسن بصری است تردید کرده اند علاوه بر این که حسن بصری پس از دوره تکوین نیز حضور دارد و نمی توان رساله او را به دوره تکوین نسبت داد. قرائن گواه است که متن مربوط به دوره های بعدی است.

رساله ارجاع حسن بن محمد بن حنفیه نیز از این دست است. اصل استناد و همچنین انتساب آن به دوره تکوین مورد تردید است. آن چه الان می توانیم بگوییم این است که اعتقاد به ارجاع و بیان آن توسط حسن بن محمد صورت گرفته است. بحث بر سر این است که آیا اثر مکتوب کلامی در دوره نخستین وجود دارد یا نه؟ که پاسخ منفی است؛ علاوه بر این که ممکن است این رساله ارجاع بعد از دوره تکوین نوشته شده باشد.

همچنین از رساله غیلان دمشقی نیز یاد شده که این فرد مکتوبات فراوانی داشته است. اجمالا می توان گفت نوشته هایی بوده است که در آن مضامین کلامی نیز القاء شده است. این مطلب محل کلام است و می تواند مورد تحقیق قرار گیرد.

تدوین های مکتوب ثانویه

مکتوب اصیل این است که فرد مستقیما خودش نوشته باشد و مکتوب ثانویه این است که شخصی بصورت شفاهی مطلبی را گفته باشد و شخصی در دوره تکوین، آن را نوشته باشد. شکل مکتوب ثانویه وجود دارد که یک شکلش روایات ائمه (ع) است. شواهدی از این دست وجود دارد که نشان می دهد کلام امامیه شکل مکتوب پیدا کرده است.

در باب غیر روایات هم آثاری را در تاریخ داریم مثلا اثر ابن ابی رافع یک اثر مکتوب بوده است ولی مربوط به فقه است. تنها اثر کلامی که می توان از آن بطور مشخص نام برد کتاب سلیم بن قیس هلالی است که در باب نگارش و محتوا بحث های زیادی درباره آن صورت گرفته است.

مقاله ای در شماره های نخستین تاریخ در آیینه پژوهش نوشته ام یا بعدش هم کارهایی در مقدمه سلیم بن قیس ذکر کرده اند. همچنین آقای مدرسی طباطبایی مطلبی در میراث مکتوب نوشته اند و می پذیرند که نسخه ای از سلیم بن قیس در همان سال های ۷۰ انتشار پیدا کرده است. ما اعتقادمان بر این است که اصل این نسخه مربوط به دوران تکوین است و در جامعه شیعی مطرح شده است ولی نسخه موجود همه آن چیزی نیست که آن زمان بوده است. اگر این مقدار را بپذیریم شاید بتوان به عنوان تنها نمونه یک اثر مکتوب از آن یاد کرد. همچنین خطب نهج البلاغه را می توان یکی از این مصادیق دانست.

مطالبی درباره کتاب سلیم بن قیس هلالی

آقای دکتر صفری در این قسمت درباره شخصیت سلیم بن قیس گفت: بنده میان سلیم واقعی و سلیم تاریخی فرق می گذارم. سلیم راوی وجود داشته و از اهل سنت بوده است و مباحثی که مطرح کرده درباره اخلاق و زهد بوده است. ولی سلیم تاریخی که به عنوان شخصیت شیعی تندرو مطرح است چنین فردی وجود نداشته است و از نظر تاریخی قابل اثبات نیست.

دکتر سبحانی: سلیم بن قیس هلالی راوی شیعی را مربوط به چه زمانی می دانید؟

دکتر صفری: قرن چهارم

دکتر سبحانی: خیلی از روایات فقهی به سلیم بن قیس نسبت داده شده است. همانطور که به زراره نسبت داده شده است. آن راوی سنی نیست. و چه دلیلی داشته است که راوی بسازند و برخی روایات را به سلیم نسبت دهند؟

دکتر صفری: این ها هرچه باشد مربوط به قرون متاخر است.

دکتر سبحانی: اگر این طور بخواهیم بگوییم در مورد کل احادیث نیز باید همین مطلب را بگوییم.

دکتر صفری: انگیزه جعل در مورد او وجود داشته است.

دکتر سبحانی: یکی از شواهدی که نشان می دهد کتاب سلیم در تداول نقل امامیه نبوده است این است که در کتب معتبر ما نیست. یک سلیم که گرایش سنی دارد یا حداقل جز رواتی است که اهل سنت از او نقل می کنند. یک سلیم دیگر که صاحب این کتاب است. یک سلیم سومی هم داریم که کاملا شیعی است و روایت فقهی از او نقل می شود و نمی دانیم صاحب این کتاب است یا نه؟ قطعا سلیم بن قیس موجود در کتب روایات اهل سنت نمی تواند صاحب این کتاب باشد. اما این که آیا همان سلیم است؟ محل بحث است. به هر حال اگر کسی کتاب سلیم را رد کند و او را افسانه ای نداند نمی توانیم به عنوان یک شاهد درتاریخ کلام از آن استفاده کنیم.

دلائل عدم وجود آثار مکتوب کلامی در دوران تکوین

مدعای اصلی من این است که در دوران تکوین آثار مکتوب کلامی نداریم. الگوی رسمی گفتگوی های کلامی، الگوی مکتوب نیست و ادبیات شفاهی در این جا رواج دارد. برای این امر چند دلیل می توان برشمرد:

۱- فرهنگ عربی در آن دوره، فرهنگ شفاهی است بخصوص این که در آن زمان، محوریت با مدینه است و فرهنگ حجازی با ادبیات شفاهی ارتباط دارد.

۲- سواد مکتوب در آن دوره، در سطح پایین به سر می برد و طبیعی است که اهل نظر با رسانه ای صحبت نمی کنند که تعداد اندکی آن را بشناسند. این گونه است که از ویژگی های بیان شفاهی نیز استفاده می شود مانند بلاغت که حفظ کردن آن آسان شود و در ذهن بماند.

۳- اساسا موضوعات کلامی موضوعات اجتماعی است و تدوین کلام امامیه با مسایل عینی و اجتماعی آغاز شد. مسایل اجتماعی نیز در تداول گفتاری و تاثر و تاثیر اجتماعی رخ می داد و طبیعی بود که بصورت شفاهی صورت گیرد؛ زیرا ابزار تعامل اجتماعی بصورت شفاهی بود.

ادبیات شفاهی در چه قالب هایی مطرح می شد؟

۱- ارائه گزاره های اعتقادی؛
۲- خطبه هایی که در قالب آن، مطالب اعتقادی بیان می شد.
۳- پاسخ به سوال و شبهه.
۴- مناشدات: اعتراف گیری از شاهدان عینی با بیان این جمله که ناشدتک بالله؛ به این معنا که آیا شما نبودید که در حضور شما چنین حرفی زده شد؟
۵- جلسات گفتگو و سجال: این جلسات با جدل به معنای مصطلح که مربوط به دوره تبیین است متفاوت می باشد. در جلسات گفتگو، فردی عقیده ای دارد و به مناسبتی بحث و چالشی پیش می آید.
۶- در رجز خوانی های جنگ: وقتی فرد مبارز، خودش را معرفی می کرد بخشی از صحبت هایش معرفی عقیده خودش بود.
۷- اعتراف در بازجویی ها: خصوصا برای امامیه زیاد رخ می داد. شخصیتی را می گرفتند و متهم به یک اعتقاد بود. در این اعتراف گیری ها که در مجلس قاضی یا حاکم بود نظراتی که مطرح می کند بیانگر عقاید است.
۸- مواقف سیاسی: موضع گیری سیاسی افراد گاهی اوقات لوازم اعتقادی خودش را نشان میدهد؛ مثلا در باب امامت پذیرش یا عدم پذیرش خلافت. شواهد فراوان داریم که فردی بصورت عملی یا گفتاری، موقف سیاسی مطرح می کند ولی داخل آن اعتقادش نهفته است. یا مساله خروج که در بین اهل سنت رواج دارد. زمانی که از او می پرسند که خروج علیه حاکم را جایز می داند یا نه؟ وقتی اظهار موضع می کند میتوان موضع کلامی اش را دانست.

مجموعه این قالب ها نشان می دهد که هنوز عرصه کلام در حال شکل گیری قالب گزاره ای است که از درون نصوص گزینش می کنیم و با قرائت خودمان گزاره سازی می کنیم. قالب عرضه این گزاره سازی که ویژگی دوران تکوین است در قالب شفاهی است.

سوال: مواقف سیاسی را چطور مستقل می کنید؟ در حالی که می تواند زیر مجموعه موارد دیگر باشد.

پاسخ: علت این که شماره بندی می کنیم این است که به محقق آدرس بدهیم که اگر در فلان کتاب درباره جنگ ها صحبت می شود در همان جا دنبال کنید. اگر تاریخ سیاسی مطرح می شود ممکن است از درون آن تاریخ کلام استخراج کنید. هر چه بتوانیم این نمونه ها را گسترش دهیم ذهن باز تر می شود.

در دوره تبیین (دوره دوم) تمام صورت های شفاهی غیر از مناشدات ادامه پیدا می کند؛ زیرا شاهدانی از دوران نخستین باقی نمانده اند و فرق درباره منازعات بین خودشان می خواهند استناد به سنت پیامبر کنند دیگر در این زمان شاهدانی وجود ندارند که بتوان از آن ها اعتراف گرفت. ولی تمام قالب های بعدی وجود دارد و در این زمان است که قالب مکتوب شکل می گیرد.

در عین حال، یک الگوی شفاهی جدید شکل می گیرد که سابقه ندارد و آن جلسات رسمی مناظره است. در دوره دوم جلسات رسمی جدال و مناظرات اعتقادی شکل می گیرد و به تدریج قاعده مند می شود؛ بطوری که در دوران هارون الرشید در دربار برگزار می شود. برای آن نیز قانون تعیین می کنند؛ به این معنا که رییس و داور دارد و به ترتیب و منظم برگزار می شود. این قالب شفاهی متعلق به دوره تبیین است.

قالب‌های مکتوب

یکی از قالب های مکتوب که در دوره دوم اضافه می شود تک نگاری های کلامی است. این ها، رساله های کوچکی هستند که بر محور یک موضوع یا یک مساله تدوین شده است و به صورت شگفت آور نیز توسعه پیدا می کند و رسانه کلامی عوض می شود. یعنی اگر در دوره نخستین، ادبیات شفاهی است به تدریج به مکتوب منتقل می شود. حتی جلسات مناظره نیز مکتوب می شود و این از نکات جالب تمدنی دوران تبیین است.

کتاب های فهرست که عنوان مجالس دارند به مجالس مناظره زمان هارون می پردازند و در آثار متاخر به صورت گزینشی وارد می شده است. حتی شواهدی وجود دارد که شاگردان شخصیت های بزرگ اسلامی چنین وظیفه ای داشته اند و حتی گفتگوهای دو نفری را ثبت می کرده اند.

سوال: این فضای باز، پیرو یک دیدگاه فقهی نبود که نسبت به پیروان دیگر دید بازتری داشته باشند و گروه های دیگری بتوانند اظهار نظری کنند؟

پاسخ: این نیازمند بررسی است. مسلم این است که شرایط به گونه ای بود که تعاملات بصورت آزاد و باز رخ می داد. برخی ممکن است این را نتیجه طبیعی گسترش اسلام بدانند که زمینه حضور غیر مسلمانان را فراهم می کرد. شاید شرایط اجتماعی و سیاسی این زمینه را فراهم می کرد. در دوره ای که در آن صحبت می کنیم جز در مقاطع خاص که محدودیت برای گروه های خاصی هست ولی در عین حال برای گروه های دیگر شرایط فراهم بوده است.

حجم رساله ها گویای این تنوع و گستردگی آثار است. به عنوان مثال، ابن ندیم که شغل صحافی و کتابت را داشته است نام هر کتابی که نزد او می آمده است را می نوشت. در برخی موارد نیز عنوان نوشته بوده است مانند متکلمان زیدی، وقتی داخل آن را نگاه می کنیم نام کتاب خاصی را نمی بینیم. برخی تصور کرده اند که مطلبی جا افتاده است در حالی که بخشی را برای متکلمان زیدی باز کرده بوده است تا اگر کتابی در این زمینه بدست آورد در آن جا بنویسد. حرف ما این است که حتی اطلاعات ابن ندیم، اطلاعات جامعی مبتنی بر این استقراء نیست. به فهرست نجاشی یا طوسی نیز که مراجعه می کنیم آن ها نیز همینطور است؛ به این دلیل که این اطلاعات ناشی از اطلاعاتی است که خودشان بدست آورده اند یا فهرست ششگانه دارد. می دانیم قبل از این دو فهرست امامیه فهرست های مختلفی داشته است که آثار که بین اصحاب اجازه نقل می شده، مکتوب هم می شده است. به این دو فهرست نیز نگاه می کنیم نشان دهنده حجم قابل توجهی از آثار است.

مشکلی که در این بخش داریم این است که رساله های نخستین به صورت کامل در اختیار ما قرار نگرفته است یا بسیار محدود بوده است؛ مخصوصا آثار کلامی. این آثار یا به کلی از بین رفته اند یا منقولات روایی و غیر روایی اش در آثار بعدی تضمین شده است؛ مولف بعدی این مطالب را عینا آورده یا گزارش کرده است. آنچه از این دوره داریم یا عناوین است که غالبا گویا است ولی بعضا ابهام دارد و نمی دانیم بعضی از این رساله بحث های تحلیلی اند یا مجموعه روایات؟ و یا گزارش های بعدی است که بر اساس آن ها می توانیم کتاب های اولیه را بازسازی کنیم. باید ببنیم مثلا چقدر از مجالس هشام بن حکم که توسط فلان شاگردش نوشته شده است در یک اثری جمع آوری کنیم.

نکته جالب این است که این آثار مکتوب کلامی به صورت اجازه خوانده می شود. الان تصورمان این است که فقط روایات سینه به سینه نقل می شده است که اشتباه است. کتب کلامی نیز سلسله اجازات دارد و این سنت تا قرن نهم در امامیه رواج داشته است که کتب کلامی را نسخه بر می داشته و نزد استاد می خوانده و استاد روی نسخه اجازه می داده است؛ مثلا شهید اول فلان شهید اول این کتاب را نزد استاد خودش خوانده و اجازه گرفته است. در کتاب های فهرست سلسله اسناد هم به کتاب های روایی است و هم به کتاب های کلامی. یعنی با کتب تحلیلی مانند یک کتاب روایی رفتار می شده است.

گونه شناسی رساله های دوره تبیین

موضوعات این رساله ها به چند گونه تقسیم می شوند:

۱- گونه روایی آثار کلامی: مساله های مهم کلامی این دوره در قالب یک رساله توسط صاحب نظر تببین می شد. رساله ها توسط کسانی تبیین می شود که مساله کلامی بین خودشان مطرح بوده است. یعنی مثلا برای فردی مساله قدر مطرح بوده است و درباره آن محاجه کرده و مجموعه ای از روایات قدر را نیز جمع کرده است. همانطور که وقتی فردی در آن دوره می خواست فتوای فقهی بدهد مجموعه روایات را جمع آوری می کرد و معارض ها را توجیه می کرد مانند آن چه که در من لا یحضره الفقیه رخ داد، در کلام نیز همین مساله رخ می داد. کارکرد این کار، حل منازعات درون مذهبی و درون فرقه ای بود؛ چون مساله های آن دوره که امامیه با آن سروکار داشت چند دسته بود و یک دسته آن بین الفرق و دسته دیگر بین فرقه های درون مذهب شیعه و بخش زیادی از آن ها بین علمای درون مذهب امامیه بود. یعنی در باب بداء اختلاف بود. بهترین شیوه برای حل این منازعات، ارائه مصادر مورد قبول طرفین بود. این است که این گونه کتب روایی، کارکرد کلامی داشت و صرفا بیان اعتقادات نبود.

۲- رساله های تحلیلی: آراء حول یک موضوع و دید گاه خود را نیز مطرح می کرد. بیان یک عقیده و دفاع از آن بصورت تحلیلی و اشاره به دیگر محور این گونه رساله ها است.

۳- رساله های انتقادی: رساله هایی که برای نقد عقیده یک فرد مخالف نوشته می شد که عنوان آن معمولا الرد علی فلان بود.

۴- گونه ای که احتمال وجود آن را می دهیم کتاب هایی در بین امامیه است که آراء را جمع آوری می کرد که بعدها به عنوان مقالات معروف شد و متاسفانه این گونه از تحریر را در تاریخ اسلام از دست دادیم و کتاب فرق بجای آن آمد. کتاب هایی درباره فرق و مذاهب بود که اساس آن این بود که اثبات شود یکی حق و بقیه باطل اند. ولی یک گونه پیشرفته تمدنی داشتیم که حتی قبل از کتاب های فرق رواج داشت کتاب هایی تحت عنوان مقالات بود و به صورت دانش درآمده بود و با عنوان علم المقالات شناخته می شد. درست است که در آن زمان، رویکرد کلامی حاکم بود ولی چون فرد خودش را موظف می دید اعتقاد را بیان کند استناد را رعایت می کرد. در کتاب فرق و مذاهب چنین انتظاری نیست ولی در این بخش، عده ای کارشان این بود که دیدگاه متکلمان را شناسایی می کرد و در قالب کتاب هایی جمع می کردند. شواهدی در پاره ای از رساله های دوره تبیین وجود دارد که البته بصورت قطعی نمی توان در مورد آن نظر داد.

شاید بهترین الگوی کلام در گذشته، کتب مقالات بوده است نه کتب فرق. کتب فرق، تاریخ کلام نیست بلکه تاریخ گروه های کلامی است؛ در حالی که کتب مقالات، تاریخ کلام است. ما به تاریخ تطور اندیشه ها نیاز داریم و مضمون شناسی کلامی در دانش مقالات شکل گرفت. این گونه است که در مقالات اشعری، گاهی یک قول را از سه نفر نقل می کند و نشان می دهد که در آن دوره تلاش بر این بوده که هر دیدگاهی به صورت کامل، منتقل شود.