نعمت‌الله صفری فروشانی، استاد و محقق حوزه و دانشگاه در نشست «رویکردشناسی پژوهش‌های عاشورایی حوزه علمیه» که در موسسه دین‌پژوهان برگزار شد گفت: رویکرد به نوع نگاه و منظر و سمت نگاه گفته می‌شود و ممکن است ناظر به روش‌های کلامی، روایی و… باشد.
وی افزود: رویکرد می‌تواند به تعدد نفوس و خلایق مختلف و سلیقه‌ای و اختیاری یا کاملا ریز و جزیی باشند مثلا مطالعات کوفه‌شناسی و روز عاشورا و… به صورت جزیی بحث می‌شوند.
وی با اشاره به پژوهش‌های عاشورایی گفت: پژوهش‌های عاشورایی متنی و پیرامونی دو دسته پژوهش‌های مورد بحث در رویکردشناسی هستند مانند کتاب عاشوراشناسی دکتر محمد اسفندیاری که به تبیین رویکردها می‌پردازد یا مثل کتاب دکتر رنجبر که به جریان‌شناسی قرائت‌ها از صفویه تا مشروطه پرداخته است.
صفری اظهار کرد: مطالعات متنی به متن واقعه پرداخته و امام را از آغاز تا عاشورا و بعد از عاشورا بررسی کرده است البته وقتی می گوییم مطالعات عاشورایی مراد می تواند کل مطالعات مرتبط با امام حسین باشد و منظور از مطالعات حوزه علمیه نیز آثاری است که حوزویان اعم از قم و نجف و… نوشته‌اند به خصوص در دهه‌های اخیر که سرآغاز آن شاید کار نویسنده شهید جاوید باشد.
صفری فروشانی با تفکیک میان مطالعات حوزه و مستشرقان و دانشگاهیان و بیان اینکه در این نشست تحقیق متمرکز بر حوزویان است گفت: منابع مطالعات حسینی حوزه، کلامی، تاریخی و روایی است و محقق ممکن است از مخلوطی از منابع بهره ببرد البته ممکن است مطالعات بینابینی نیز وجود داشته باشد مانند مطالعات کلامی تاریخی و تاریخی کلامی.
وی با اشاره به شاخصه‌هایی که در مطالعات مورد توجه قرار داده می شود بیان کرد: گاهی آثار با هدف ساماندهی روایات، گاهی با هدف دفاع از مبانی تشیع و گاهی با اهداف دیگر نوشته شده است.
صفری فروشانی بیان کرد: یک شیعه نمی‌تواند مطالعات تاریخی محض داشته باشد چون این مطالعات پیشینی است و دنبال اثبات فرضیه و مطلبی نیست و چیزی را بر خود تحمیل نمی‌کند از این رو چیزی به نام امامت و عصمت و خلقت نوری و… در این نوع مطالعات وجود ندارد که نمونه آن مطالعات مستشرقان و اهل سنت است.
مطالعات صرف تاریخی برای یک شیعه ممکن نیست
استاد حوزه علمیه گفت: نمونه بارز در این مسئله اثر طه حسین است و یا برخی آثار دیگر که آیات قرآن درباره امام حسین و خلقت نوری و… را جزء مطالب افسانه‌ای آورده است بنابراین یک امامی و شیعی نمی‌تواند مطالعات تاریخی صرف درباره امام داشته باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه نسبت میان تاریخ و سیره عموم و خصوص مطلق نیست تصریح کرد: این طور نیست که سیره زیرمجموعه تاریخ باشد بلکه نسبت آنان عموم و خصوص من وجه است زیرا در سیره از علوم دیگر نیز استفاده می‌کنیم یعنی در سیره با انسان‌های ویژه روبرو هستیم که ویژه بودن آنان به سبب نوع ارتباطشان با ماوراء و بیرون از دایره دنیایی است.
شهید جاوید برخلاف تصور مطالعه تاریخی نیست
وی اظهار کرد: ما حتی معتقدیم که اثر شهید جاوید نیز جزء مطالعات تاریخی نیست اگرچه از روش تاریخی استقاده کرده ولی به عنوان مستشرق به عاشورا و امام نگاه نمی‌کند و علم غیب و امامت امام و پیشگویی‌ها را قبول دارد لذا در مطالعات تاریخی و کلامی جای دارد.
این محقق علوم اسلامی با اشاره به مطالعات کلامی عنوان کرد: منظور ما از کلام به معنای رایج در کتب کلامی نیست بلکه منظور مطالعات ایدئولوژی و فرضیه‌محور یعنی باورمحور است که ممکن است یک باور عرفانی و تاریخی و کلامی باشد.
مطالعات کلامی بیشترین بسامد مطالعات حوزوی
وی افزود: این نوع مطالعات بیشترین بسامد را در مطالعات حوزوی دارند مانند بیان و پاسخ شبهه که برخی اوقات تند و برخی اوقات نیز کند صورت گرفته است مانند اثر«مشتی کوبنده بر دهان منحرفان» و یا پاسخ به کج‌اندیشان که عمدتا نیز این آثار با هدف رسیدن به ثواب در آخرت نوشته می‌شود که نمونه بارز آن اثر علامه سیدجعفر مرتضی عاملی است که شش خواب را نقل کرده که چنین آثاری از سوی برخی نوشته شده و مورد عنایت ائمه(ع) بوده است لذا با شور و شوق ۲۴ جلد کتاب امام حسین(ع) را با وجود بیماری به پایان بردند.
صفری فروشانی با بیان اینکه این نوع مطالعات کلامی هدفمند است گفت: در این آثار، هدف ماورای مطالعات علمی است زیرا مطالعات تاریخی کشف علم برای علم است ولی این نوع مطالعات هدفش علم برای هدف است و یا به دنبال دفاع از یک آموزه و رفع شبهه است.
وی ادامه داد: مثلا در کتاب فروغ ولایت آیت‌الله سبحانی در وسط مباحث تاریخی شبهه می آورند و پاسخ می‌دهند همچنین نگاه گزینشی به شواهد تا جایی که کارآمد هستند دارند لذا گاهی این مسئله باعث ایجاد ملاک دوگانه می شود زیرا از برخی منابع که کارآمد است استفاده می‌کنند و وقتی کارآیی ندارد آن را کنار می‌گذراند.
وی افزود: این افراد از منابع تاریخی استفاده نمی‌کنند زیرا معتقدند که عمده منابع تاریخی ما را اهل سنت نوشته و مغرضانه هم نوشته‌اند که البته این مسئله جای بحث دارد از طرف دیگر خوش بینی نسبت به منابع شیعه دارند ولو اینکه تسامحی و مربوط به دوره معاصر باشد و در برخی موارد نیز دچار شخصیت‌محوری می‌شوند و مخالفت با شهرت را در آثارشان شاهد نیستیم یعنی وقتی بحثی از سوی یکی از بزرگان کلامی گذشته مطرح شده باشد آن را کاملا مورد پذیرش قرار می‌دهند.
صفری فروشانی با بیان اینکه کلام این مطالعات کلام حداکثری با همه لوازم آن است یعنی کلام در این نوع مطالعات بسیار متورم است گفت: نمونه آن مطالعات سید جعفر مرتضی است که وی مثلا درباره منابر می گوید نباید منابر شیعه به صورت علنی مورد نقد واقع شود زیرا فوق شبهات است و در ضمن نیز کنایه‌ای به شهید مطهری زده است.
وی افزود: در این نوع مطالعات توجه به عناصر فراتاریخی بسیار زیاد دیده می‌شود مانند معجزات چه قبل و چه در دوره تولد و چه بعد از شهادت امام حسین(ع) مانند اینکه هر سنگی را امام بر می‌داشتند خون از زیر آن جاری می‌شد و یا معجزات دیگری که برای آن حضرت آورده است.
صفری فروشانی اظهار کرد: شاخص‌ترین نمونه برای این نوع مطالعات کلامی، کتاب سیره امام حسین(ع) جعفر مرتضی است در حدیث و تاریخ است که در ۲۴ جلد نوشته شده که چهار جلد آخر آن نیز به زودی وارد بازار خواهد شد لذا من ۱۵ جلد از این اثر را مطالعه کرده‌ام و در همین زمینه بحث می‌کنم.
وی افزود: سید جعفر مرتضی نسبت به تاریخ اهل‌بیت(ع) در قله قرار دارد و یکی از مراجع ما در تاریخ اهل‌بیت(ع) محسوب می‌شوند، ده‌ها جلد صحیح درباره پیامبر(ص) و امام علی(ع) و امام حسین(ع) و تک‌نگاری‌هایی درباره برخی ائمه(ع) دیگر دارند از این رو حق بزرگی بر گردن حوزویان در نشان دادن گزاره‌های تاریخی دارند و به سبک سنتی و حوزوی مانند سبک رسایل و مکاسب وارد بحث شده است.
صفری فروشانی عنوان کرد: زمانی ایشان این مطالعات روشمند را داشتند که هیچ یک از پژوهشگاه‌ها و موسسات آموزشی و پژوهشی در قم نبود و ایشان انحصار تاریخ صدر اسلام را از دست اهل سنت خارج کرد و به حوزه نشان داد که چگونه می‌توان در این عرصه مطالعه داشت زیرا بعد از نقدهای وارد شده به کتاب شهید جاوید کسی در حوزه برای ورود به مطالعات تاریخی جرئت لازم را نداشت و نوعی حوزویان ترس‌زده شده بودند و ایشان نقش مهمی در از بین بردن این ترس داشته است.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: البته با توجه به نوع نگاه وی، اهل سنت همچنین دانشگاهیان عنایت چندانی به ایشان ندارند و حوزویان نیز به مرور با گسترش مطالعات تاریخی روشمند از زیر سیطره ایشان بیرون آمده و نگاه شیفتگی که در آغاز به ایشان داشتند امروز کمتر وجود دارد.
وی با اشاره به شاخصه‌های آثار ایشان ادامه داد: وی در آغاز تولد امام حسین(ع) بحث مفصلی دارند که ایشان خلقت نوری داشته و هزاران سال قبل از تولد ظاهری، متولد شده‌اند که البته با تاریخ نمی‌توان آن را ثابت کرد و نمی‌توان آن را زیر سؤال هم برد همچنین بحثی درباره طهارت دم معصوم دارد که خون معصوم پاک است یا نیست و توجیهات جالبی نیز از روایات اهل سنت درباره خون حجامت پیامبر(ص) آورده و نتیجه‌گیری کرده که پیامبر و ائمه با توجه به نوع مخاطب الحان مختلفی داشته‌اند و گاهی اوقات مخاطب خون حجامت پیامبر را به نیت استشفا خورده و معصوم تایید کرده است و گاهی نیز با افرادی که خون معصوم را پاک می‌دانسته‌اند برخورد کرده‌اند.
صفری فروشانی عنوان کرد: وی همچنین روایات ختنه معصوم(ع) را بررسی و تعارض آن را با روایاتی که ائمه ختنه ندارند بیان و در نهایت نتیجه‌گیری کرده که پیامبر تظاهر به ختنه امام حسین(ع) کردند وگرنه ختنه‌ای در کار نبوده است و معصومان(ع) از ابتدا مختون هستند.
این محقق و پژوهشگر علوم اسلامی افزود: ایشان همچنین داستان فطرس ملک را مطرح کرده که برخی گفته‌اند با قرآن در تعارض است همچنین داستان قاروره را مطرح و آن را تایید کرده است.
ماجرای قاروره
نویسنده ده‌ها اثر دینی و عاشوراپژوه در توضیح داستان قاروره تصریح کرد: پیامبر خاک کربلا را در شیشه‌ای به ام سلمه دادند و گفتند هروقت این خاک تبدیل به خون شد بدانید فرزند من شهید شده است که البته برخی رد تاریخی بر این مطلب نوشته‌اند که ام سلمه در سال ۵۹ از دنیا رفته و در سال ۶۱ حضور نداشت که ایشان می‌گوید این مطلب را واقدی متعصب گفته و معتقد است که روایت درست است در حالی که بسیاری از اندیشمندان شیعه، واقدی را متعصب نمی‌دانند.
صفری فروشانی با اشاره به عدم همراهی برخی افراد با امام حسین(ع) عنوان کرد: پیش فرض ایشان این است که هر کسی در آن موقع می‌توانسته بیاید کربلا باید می آمده ولی نیامدن عبدالله بن جعفر و محمدبن حنفیه و… را توجیه کرده و گفته که این دو نفر از شیعیان امام بودند در حالی که دلیل مثبته‌ای بر آن وجود ندارد همچنین در مورد تعداد افراد لشکر دشمن معتقد است اگر بگوییم صدهزار چیز عجیبی نیست ولی در مطالعات تاریخی تا حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار برای تعداد افراد سپاهیان بیشتر ذکر نشده است.
وی افزود: ایشان معتقد است که اهل شام نیز در کربلا حضور داشتند و شمر رئیس چهار هزار نفر اهل شام بود در حالی که در مطالعات تاریخی هیچ عنصری از اهل شام دیده نمی‌شود.
این استاد گفت: در مورد بحث تقدس‌زدایی از اصحاب امام حسین(ع) ایشان تقدس زدایی را نمی‌پذیرد و حتی درباره افرادی مانند زهیر می‌گوید ممکن نیست که ایشان در برهه ای عثمانی بوده باشد.
وی با اشاره به روایاتی درباره بازی کردن امام در کودکی افزود: ایشان معتقد است که در شان امام نبوده که بازی کند و روایات از این دست را نمی پذیرد.
صفری با تمجید از شخصیت و آثار علامه سیدجعفر مرتضی تاکید کرد: البته روش علامه مرتضی در بحث عاشورا و مباحث کلامی، نه تنها شبهه‌زدا نیست بلکه شبهه‌زاست و اگر جوانی آن را مطالعه کند بر شبهاتش افزوده می‌شود.
صفری فروشانی عنوان کرد: مطالعات حوزوی هم می‌تواند تحریف‌زا و هم تحریف‌زدا باشد که الان مطالعات روشمند و تحریف‌زدا غلبه بر مطالعات تحریف‌زا در حوزه دارد.