روز سه شنبه ۲ خرداد ۱۳۹۱ گروه تاریخ اسلام مدرسه عالی تاریخ و ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) میزبان نهمین نشست سیره پژوهی با حضور مدیر و اساتید گروه و سیره و تاریخ پژوهان در سالن شهید عارف الحسینی برگزار گردید.

موضوع این نشست که در آستانه سالروز ولادت امام محمد باقر (علیه السلام) برگزار می شد ارزیابی کتاب نخستین اندیشه های شیعی (تعالیم امام محمد باقر (علیه السلام)) نوشته دکتر ارزینا آر. لالانی بود.

سخنرانان این جلسه حجة الاسلام سید قاسم رزاقی از اساتید گروه و حجة الاسلام سید علی حسینی زاده از اعضاء مرکز ملی پاسخگویی در بخش تاریخ بودند که هر کدام تخصص مطالعاتی خود را به این امام همام اختصاص داده اند.

سیر تحول شیعه پژوهی در غرب

در ابتدا حجة الاسلام رزاقی با بیان مقدمه ای درباره سیر تحول شیعه پژوهی در غرب، امامت پژوهی را شاخه ای از آن دانست و شروع مطالعات علمی تخصصی در این زمینه را مربوط به قرن بیستم به بعد و با حضور افرادی مانند گلدزیهر، دونالدسن، هاینس هالم و آثار متعددی از دانشمندان غربی دیگر بویژه اتان کلبرگ معرفی کرد.

وی مواجهه غرب با اسلام به نمایندگی اهل تسنن، کم کاری شیعیان در معرفی مذهب خود، عدم دسترسی به منابع شیعی و نگاه خاورشناسان به شیعه به عنوان یک گروه انحرافی را از علل کم توجهی غربیان به شیعه پژوهی دانست و به رویکرد امامت پژوهی غربیان در پنج جهت اندیشه شیعی، بررسی تاریخی تشیع، امامان شیعه، امام حسین (علیه السلام) و مهدویت و غیبت اشاره کرد.

وی با تأکید بر این که مقالات موجود در دائرة المعارف بزرگ اسلام با موضوع امامان شیعه، ناقص هستند و حق مطلب را درباره این بزرگواران ادا نکرده اند به بیان چند ویژگی مهم این مقالات از قبیل داشتن نگرش تاریخی به زندگی امامان بدور از گرایش خاص، نگرش علمی و تحقیقی روش مند، معرفی کامل مادران ائمه (علیهم السلام) بویژه امامان اخیر که مادرانشان ام ولد بودند به جهت طعنه بر شیعیان، روابط امامان (علیهم السلام) با خلفا، روابط آن ها با فرقه های دیگر، موضع گیری آن ها در برابر قیام های شیعی و بررسی مسأله شهادت یا مرگ طبیعی آنها پرداخت.

تعالیم اولیه اسلام؛ موضوع اصلی کتاب

این کارشناس تاریخ اسلام در ادامه موضوع اصلی کتاب مورد بحث را تعالیم اولیه اسلام دانست و با اشاره به اصالت پایان نامه دکتری بودن این کتاب به سوابق علمی اجرایی نویسنده از جمله عضو هیات تحریریه دائرة المعارف قرآن لیدن، تدریس دروس عربی در دانشگاه دیموند فورد با درجه مربی، تدریس آثار مربوط به حدیث در گروه مطالعات شرق شناسی دانشگاه کمبریج، عضو هیأت موسس و مدیره چند انجمن، صاحب کرسی و برگزار کننده همایش های بین المللی، ایجاد شبکه ارتباطی محققان و پژوهشگران در این عرصه و هم اکنون مشغول به تحقیق درباره تک نگاری‌های مربوط به رهبران اسماعیلیه اشاره کرد.

معرفی آثار دیگر نویسنده

وی به معرفی بخشی از آثار این نویسنده از جمله مقاله شیعه و مقاله تشیع و قرآن در دائرة المعارف لیدن و کتاب امامت در قرآن و ترجمه و ویراستاری کتاب شواهد البیان پرداخت و با اشاره به روش شناسی خانم لالانی در این کتاب مهم ترین مؤلفه های آن را گستره منابع (۲۰ اثر دستی، ۹۰ اثر عمومی، ۶۰ اثر شیعی، ۱۸۰ کتاب و منبع انگلیسی زبان)، تأثیر پذیری از منابع شیعی در اظهار نظر ها، رویکرد تاریخی و توجه به رویدادهای تاریخی و در نهایت مطالعات میان رشته ای معرفی کرد.

معرفی بخش های مختلف کتاب

در ادامه حجة الاسلام حسینی زاده به معرفی بخش های مختلف کتاب شامل مقدمه، اندیشه امامت پیش از امام باقر (علیه السلام)، جنبه هایی از زندگی امام باقر (علیه السلام)، نظریات امام باقر (علیه السلام) در باره امامت، نظریات امام باقر (علیه السلام) درباره بعضی مسایل کلامی، امام باقر (علیه السلام) در حوزه های کلامی اهل سنت، نقش امام باقر در اندیشه های فقهی شیعی پرداخت.

وی با اذعان به این که موضوع کتاب مذکور، زندگانی یا سیره امام باقر (علیه السلام) نیست تأکید کرد: موضوع این کتاب، تاریخ کلام یا تاریخ اندیشه است که به بررسی اندیشه های امام (علیه السلام) در بستر حوادث زمان ایشان می پردازد.

از آنجا که بسیاری از رفتارهای امام باقر ناظره به رفتارهای مردم زمانه خود بوده است به تعبیر آیت الله بروجردی رفتارهای امام تعلیقه و کنایه ای به رفتاریهای زمانه خودشان بوده است.

چند ویژگی قابل توجه کتاب

حجة الاسلام حسینی زاده در بخش بررسی محتوایی به چند ویژگی قابل توجه کتاب از جمله داشتن روش تحلیلی بویژه در حوزه بستر شناسی زمان امام (علیه السلام)، گستردگی استفاده از منابع در موضوعات مختلف و توجه همزمان به منابع اهل تسنن، منابع شیعی و آثار مستشرقین، توجه به قرآن و حدیث با توجه به سبقه علمی اجرایی مولف در این دو زمینه، کم توجهی به نگاه عمومی مستشرقان از جهت بدبینی به مسلمانان، نداشتن اطاله کلام و بهره گیری از اختصار، روش مند بودن کتاب بویژه مقدمه آن که ترسیم کننده نقشه راه کتاب است اشاره کرد.

ارزش علمی مقدمه کتاب

وی با اشاره به این که مقدمه کتاب دارای ارزش علمی قابل قبولی است مهم ترین مطالب آن را توجه به تاریخ پیدایش تشیع با رویکرد اعتدالی و منصفانه، تأکید بر سیاسی بودن پیدایش شیعه در واکنش به خلافت ابوبکر، تایید مدعای شیعیان بر خلافت بلافصل امام علی (علیه السلام) و ابراز تعجب از ادعای اهل سنت مبنی بر عدم انتصاب جانشین توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله)، اشاره به ایجاد اختلاف در رهبری شیعیان پس از امام حسین (علیه السلام) مبنی بر امامت فرزندان ایشان یا انتقال امامت به محمد حنفیه، اشاره کوتاه به قیام مختار و عدم همراهی امام سجاد (علیه السلام)، تأکید بر نقش فعال باقر (علیه السلام) و ادعای امامت توسط ایشان علیرغم اعتقاد اهل سنت مبنی بر عدم اعلام امامت، اعتقاد به رشد نکردن دانش شیعی پیش از امام باقر (علیه السلام) و نقش مؤثر امام باقر (علیه السلام) در پیدایش و نظام مند کردن تعالیم دینی، اذعان به اعتبار نظریات امام (علیه السلام) که مبتنی بر قرآن و حدیث بوده و همچنین انحصار اعتبار روایاتی که از ایشان رسیده یا توسط ایشان تأیید شده، توجه به برخی مسایل کلامی که امام (علیه السلام) متعرض آنها شده اند و در آخر اعتراف به جایگاه ویژه و ممتاز امام (علیه السلام) به عنوان اندیشمند مسلمان حتی در فرض عدم توجه به امامت ایشان، عنوان کرد.

سیر پیدایش و شکل گیری شیعه

وی در معرفی فصل دوم به جدا شدن شیعیان از دیگر مسلمانان در سه مرحله سقیفه، شورای شش نفره عمر و شورش زمان عثمان، معرفی امام علی (علیه السلام) بعنوان اولین مطرح کننده اندیشه خلافت بلافصل خود در میان مسلمانان، اشاره به سخنان یاران امام مبنی بر الهی بودن امر خلافت ایشان، توجه به صلح امام حسن (علیه السلام) و تبعیت امام حسین (علیه السلام) از این صلح تا زمان مرگ معاویه، تأکید بر مضامین نامه های کوفیان و پاسخ های امام که هر کدام نشان دهنده اندیشه های شیعی است بگونه ای که امام (علیه السلام) در این نامه ها برای اولین بار مؤمنان را از مسلمانان جدا کردند، اشاره به عدم همراهی امام سجاد (علیه السلام) به همراهی با توابین و صبغه کاملا مذهبی این قیام به دور از مسایل سیاسی، تمایل بسیاری از شیعیان به محمد حنفیه با توجه به عدم اعتقاد آن ها به نص امام گذشته مبنی بر امامت بعدی که سبب شد امام سجاد (علیه السلام) جلسه ای را ترتیب دهند و رسما میراث امامت را به امام باقر (علیه السلام) منتقل کنند و همین جریان سبب محرومیت فرزندان امام حسن (علیه السلام) از این حق گردید اشاره کرد.

بررسی جنبه هایی از سیره امام باقر (علیه السلام)

سخنران جلسه در بررسی فصل سوم کتاب که به جنبه هایی از زندگی و سیره امام (علیه السلام) می پردازد ضمن اشاره به پذیرش سال ۵۷ به عنوان سال ولادت امام (علیه السلام) بر اساس روایت معروف شیعه توسط مولف و اعتقاد وی به عدم انحصار دلیل امامت امام باقر (علیه السلام) در حدیث معروف جابر بر خلاف اتان کلبرگ، با قبول وجود تعارضات در این حدیث به این مطلب اذعان می کند که حتی در صورت جمع نشدن میان این تعارضات، مفهوم حدیث که امام مصداق کامل لقب باقر هستند قابل نتیجه گیری و این جایگاه برای ایشان محفوظ است.

وی با تاکید بر توجه مولف به مساله جانشینی امام سجاد (علیه السلام) و وجود پیشینه نص در تعیین جانشین به طرح نظریه منسجم درباره امامت و استلزام های آن توسط امام باقر (علیه السلام) به دلیل پافشاری گروه های مختلف زمان امام بر وجود نص بر حقانیت خود و بیان تأکید امام بر امامت خویش و ارائه شواهد معتبر بر این مدعا در این کتاب اشاره کرد و اقدامات امام را در جهت طرح اندیشه موروثی بودن امامت و عدم لزوم قیام برای امام و عدم اعتنا امام برای دعوی امامت در جهت رسیدن به قدرت سیاسی و همچنین برائت از شیخین اقدامی در جهت مقابله با تفکر زیدیه دانست.

بررسی نظریات امام

حجة الاسلام حسینی زاده به بررسی فصل چهارم این کتاب با عنوان نظریات امام محمد باقر (علیه السلام) درباره امامت پرداخت که در این فصل به استدلالات امام با ادله قرآنی اشاره می کند و احادیث مورد بحث امام (علیه السلام) بویژه حدیث غدیر و حدیث منزلت را مورد بررسی قرار می دهد. در فصل پنجم به نظریات امام باقر (علیه السلام) درباره برخی مسایل کلامی از جمله مسأله ایمان، تقیه، قضا و قدر، ماهیت قرآن، صفات خدا، نفی هر گونه مشابهت میان خدا و مخلوقات و مخلوق بودن کلام خدا می پردازد. در فصل ششم نقش امام باقر (علیه السلام) در حوزه های اهل حدیث را بررسی می کند و معتقد است اهل حدیث که غیر شیعی بودند همگی امام (علیه السلام) را یکی از معتمدترین مراجع حدیث نبوی می شناسند اما از این که از زهری که شاگرد امام باقر (علیه السلام) بوده است روایات زیادی نقل می کنند اما از شخص امام باقر (علیه السلام) که حتی مالک و ابوحنیفه از ایشان نقل روایت کرده اند روایت زیادی نقل نکرده اند.

سهم امام در فقه شیعه

وی درباره فصل هفتم و آخر این کتاب که عنوان سهم امام محمد باقر (علیه السلام) در فقه شیعه را با خود دارد به نظر خانم لالانی درباره منشأ معرفت شناسی فقه امام مبنی بر موروثی بودن علم امام و انحصار این علم حقیقی به امامان اشاره کرد و کمک دیگر امام (علیه السلام) به فقه اسلامی از نظر خانم لالانی را مخالفت با اجتهاد و قیاس علیرغم اتکاء امام به برخی مبانی عقلی دانست. به اعتقاد خانم لالانی برخی قواعد فقهی نظیر مسح علی الخفین، حرمت شرب نبیذ، عبارت حی علی خیر العمل در اذان، مستحب بودن قنوت در همه نمازها و اعتقاد به پنج تکبیر در نماز میت از جمله مواردی است که فرق شیعی تحت تأثیر امام باقر (علیه السلام) به آن فتوا داده اند.

در پایان جلسه آقای دکتر صفری مدیر گروه تاریخ اسلام مدرسه عالی تاریخ و ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) با ذکر نکاتی به جمع مطالب مطرح شده پرداخت. وی کارهای علمی مستشرقین دارای شکل پازلی و تکمیل کننده تحقیقات یکدیگر بدون ارائه تحقیق تکراری دانست و علت آن را در دو عامل وجود اتاق فکر و روش بررسی پیشینه تحقیق عنوان کرد.

دسته بندی مستشرقین

وی مستشرقین را به سه سطح سطحی با وجود افرادی مانند دونالدسن و متوسط مانند مادلونگ و عمیق مانند کلبرگ تقسیم بندی کرد و درباره غرض اصلی مستشرقین در این تحقیقات افزود: مسلما کسی که بر روی این تحقیقات سرمایه گذاری می کند کار سیاسی می کند اما به این معنا نیست که محقق تمام نیات خود را در این کتاب آشکار کند بلکه کتاب را به گونه ای مطرح می کند که با معتقدات ما مخالفتی ندارد؛ بویژه این کتاب که چاپ کننده و ناشر آن موسسه تحقیقات اسماعیلیه است و طبیعتا با توجه به این که آنها امام باقر (علیه السلام) را قبول دارند انگیزه آن ها در این کتاب روشن است. به نظر وی از ظاهر کتاب بر می آید که نویسنده به مطالبی که بیان می کند اعتقاد دارد.

موقعیت خانم لالانی نسبت به دیگر مستشرقان

آقای دکتر صفری، خانم لالانی را در جهان غرب نزدیک ترین مستشرق به تشیع دانست و به اعتقاد وی حتی هانری کربن نیز با توجه به ارائه چهره صوفیانه از تشیع به این مقدار از تمام جهات به شیعه نزدیک نیست. وی همین مساله را دلیل کمرنگ بودن انگیزه نقد کتاب دانست و خاطر نشان کرد در عین حال موارد قابل نقدی وجود دارد به عنوان مقال ایشان معتقد است که نظام مندی شیعه با فقه شروع می شود در حالی که عده ای معتقدند با سیاست شروع می شود. همچنین در برخی موارد اشتباهات کلامی و تاریخی وجود دارد مثلا نفس زکیه را پسر حسن می داند در حالی که پسر عبد الله است.

وی با تأکید بر این که یک فصل این کتاب مربوط به بحث سیره است و در لابلای کتاب نیز مباحث سیره بطور فراوان مطرح شده است روش بحث سخنرانان جلسه را تاریخی و با استفاده از کشف و شواهد و قرائن معرفی کرد.

وی هدف برگزاری این نشست را روشن شدن افقهای ناشناخته فراوان درباره امام باقر (علیه السلام) عنوان کرد و ابراز امیدواری کرد سیره پژوهان با تحقیقات جدید به افقهای دیگری از زندگی این امام همام دست پیدا کنند.

وی در پایان به ارائه چند موضوع درباره سیره امام محمد باقر (علیه السلام) پرداخت:

-سیره امام (علیه السلام) در جنبه های سیاسی، اقتصادی، فکری، آموزشی و تبلیغی

-جریانات شیعی مانند کیسانیسه و غلات و کیفیت تعامل امام با آنها

-میزان پراکندگی اصحاب امامیه در کوفه و مدینه

-بررسی این موضوع که چرا مدینه طرفدار شیخین است و ائمه حضور پر رنگی ندارند.

-منبع شناسی امام. در این زمینه اهل سنت تک نگاری مستقل قوی ندارند. همچنین بررسی منابع شیعی

-گونه شناسی معارف موجود در سخنان امام (علیه السلام). (مربوط به حوزه کلام)

-تفاوت نظر لالانی و کلبرگ درباره امام باقر (علیه السلام)

-شناخت رویکردهای جدید شیعی درباره امام باقر (علیه السلام)

-روش شناسی مناظرات امام باقر (علیه السلام)

-جریانات اهل سنت و تعامل امام (علیه السلام) با آنها

-نقش امام (علیه السلام) در فقه