نوزدهمین نشست سیره پژوهی به میزبانی مشترک پژوهشکده تاریخ و سیره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و گروه تاریخ اسلام مدرسه تاریخ و ادیان مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) در روز سه شنبه اول اسفند ۱۳۹۱ با حضور مدیر و اساتید هر دو گروه و جمعی از تاریخ و سیره پژوهان در سالن شهید عارف الحسینی مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) برگزار گردید.

موضوع این نشست «دوره بندی تاریخ ائمه، مبانی و نظریات» بود که آقایان دکتر صفری و استاد صادقی به ایراد سخن در این زمینه پرداختند.
ابتدا آقای دکتر صفری ضمن تاکید بر مستحدث و جدید بودن این موضوع، گفت: این نظریه، ائمه (ع) را بصورت دوره بندی مورد بررسی قرار می دهد و شاید تاریخچه این نظریه به ۵۰ سال گذشته نرسد. استاد صادقی یکی از محققینی هستند که این موضوع را مورد بررسی و تدقیق قرار داده اند. ایشان از اساتید گروه تاریخ و سیره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، صاحب تالیف کتاب های مختلف از جمله کتاب تحلیل تاریخی نشانه های ظهور و کتاب کاشان در مسیر تشیع و کتاب های در دست انتشار تاریخ نگاری سید بن طاوس و قضاوت های حضرت علی (علیه السلام) و دارای سابقه تدریس و پژوهش می باشند.
پس از آن، استاد صادقی ضمن بیان این که در دوره بندی، زندگی ائمه (علیهم السلام) از آغاز تا عصر غیبت به چند دوره تقسیم می شود، افزود: این تقسیم بندی ها متفاوت است. برخی به دو دوره و بیشتر و برخی حتی تا ۱۰ دوره نیز عنوان کرده اند که تمامی این اختلاف ها ریشه در نظر صاحبان نظریه و نگاه مشترک آن ها به زندگی ائمه (ع) با استناد به بیان شریف «کلهم نور واحد» دارد.

دوره بندی شهید صدر

وی در ادامه به بیان تاریخچه این نظریه و صاحبنظران در این زمینه پرداخت و گفت: اولین شخصی که دوره بندی ائمه (ع) را مطرح نموده است شهید سید محمد باقر صدر در کتاب «اهل البیت (ع) تنوع الادوار و وحدة الهدف» بوده است که در این کتاب توضیح زیادی داده نشده است اما در یک سخنرانی در سال ۱۹۶۶ میلادی با بیان این که راه ائمه (ع) یکی است و شیوه آن ها اقدام در دو خط اساسی تلاش برای زمامداری و در صورت عدم موفقیت، حفظ جامعه می باشد ادوار ائمه را به سه قسم به شرح زیر تقسیم می کند:

۱- چهار امام نخست (دوره جلوگیری از انحراف)
۲- صادقین (ساماندهی شیعه)
۳- بقیه امامان (تربیت افراد برای در تنگنا قرار دادن خلافت)

دوره بندی استاد حکیمی

وی دومین فرد صاحب نظریه ادوار ائمه (ع) را استاد محمدرضا حکیمی در کتاب «امام در عینیت جامعه» در سال ۱۳۵۵ ش معرفی کرد که ائمه (ع) را به ۸ دوره تقسیم کرده است:

۱- امام علی (ع) مراقبت و اشراف بر امور
۲- ۲۰ ساله حسنین (ع) مبارزه و درگیری با باطل
۳- ۷ ماه قیام امام حسین (ع) ادامه دوره گذشته
۴- امام سجاد (ع) حراست از طریق دعا و احیاء عاشورا و تربیت امام باقر (ع) و زید
۵- صادقین (ع) نشر مبانی عقیدتی فقه، اخلاق و کلام.
۶- امام کاظم (ع) حرکتی مانند عاشورا
۷- امام رضا (ع) مدینه و خراسان
۸- بقیه ائمه (ع) رویارویی شیعه و سنی و سازماندهی شیعه

دوره بندی مقام معظم رهبری

مقام معظم رهبری سومین اندیشمندی هستند که به این موضوع پرداخته اند که اولین بار در کنگره امام رضا (ع) این دغدغه را مطرح نمودند و از جهاتی شباهت زیاد با نظر شهید صدر دارد. ایشان طرح انسان ۲۵۰ ساله را ارائه دادند و کتابی نیز به همین نام که مجموعه ای از بیانات ایشان در این باره است منتشر شده است.
در کتاب پیشوای صادق که حاوی سخنرانی ایشان قبل از انقلاب است ۴ دوره را مطرح می نمایند:

۱- ۲۵ سال سکوت امام علی (ع)
۲- خلافت امام علی (ع) و امام حسن (ع) قدرت ائمه
۳- ۲۰ ساله سکوت امام حسن و امام حسین (ع) به همراه عاشورا تلاش برای ایجاد حکومت
۴- بقیه ائمه تعقیب و گریز

در کتاب دیگر که با موضوع امام سجاد (ع) نوشته شده بطور اجمالی به چهار دوره اشاره می شود و تنها به این جمله اشاره می شود که دوره امام سجاد (ع) آغاز دوره سوم است. در کتاب دیگر که مربوط به پیام ایشان به کنگره امام رضا (ع) در سال ۱۳۶۳ می باشد به همان چهار دوره با اندک تفاوتی اشاره می کنند:

۱- سه امام نخست غربت ائمه (ع) و تلاش برای بازگرداندن جامعه به امامت
۲- امام سجاد و صادقین (ع) با تکیه بر دعا و عبادت و تعالیم دینی
۳- امام کاظم (ع) مبارزه ائمه و عصر امام رضا (ع) (گسترش تشیع)
۴- بقیه ائمه (ع) تشدید خفقان و توطئه علیه ائمه (ع)

دوره بندی شهید مطهری

همزمان شهید مطهری مطالبی را درباره انقلاب اسلامی مطرح می نمایند که ضمن آن به دو دوره از ادوار ائمه اشاره می کنند:

۱- مبارزه با شمشیر
۲- مبارزه فرهنگی

دوره بندی عادل ادیب

فرد دیگری که به ادوار ائمه (ع) پرداخته است عادل ادیب است. وی در دو کتاب مختلف دو تقسیم بندی از ادوار ائمه (ع) ارائه کرده است:

۱- چهار امام نخست مقابله با انحراف
۲- صادقین و امام کاظم (ع) مقابله با انحراف فرهنگی
۳- امام رضا، جواد و هادی (ع) توسعه سیاسی و گسترش ارتباط با مردم
۴- امام عسکری و حضرت مهدی (عج) رشد و حمایت از حوزه شیعه
وی در کتاب دیگر ادوار ائمه (ع) را این گونه تشریح می کند:
۱- چهار امام نخست مقابله با انحراف
۲- صادقین و امام کاظم (ع) تلاش برای مرزبندی شیعه
۳- بقیه ائمه (ع) همبستگی امام و شیعیان

دوره بندی علی صفایی

اندیشمند دیگری که دوره های ائمه (ع) را مطرح نموده، علی صفایی حائری است. وی در کتاب دفتر دوم (تقیه) در بخش درسهایی از انقلاب ادوار را ده دوره می داند:

۱- علی(ع) و عصر خلفا
۲- علی (ع) در عصر خلافت خود
۳- حسنین در دوره صلح
۴- قیام امام حسین (ع)
۵- امام سجاد (ع)
۶- صادقین (ع)
۷- امام کاظم و امام رضا (ع)
۸- امام جواد و عسکریین (ع)
۹- غیبت صغرای امام زمان (عج)
۱۰- غیبت کبرای امام زمان (عج)

دوره بندی استاد پیشوایی

استاد صادقی در ادامه ضمن بیان این که تا این قسمت از مورخان خبری نیست استاد سید مهدی پیشوایی را اولین تاریخ پژوهی دانست که به مساله ادوار ائمه (ع) توجه نموده است و در کتاب خود (سیری در سیره پیشوایان) به چهار دوره کلی اشاره می کند:

۱- ۲۵ سال سکوت امام علی (ع) تلاش برای ایجاد حکومت
۲- خلافت دو امام ادامه همان روش
۳- ۲۰ سال امامت حسنین(ع)
۴- امام سجاد (ع) تا آخر.

وی در ادامه افزود: کتاب تاریخ امامت آقای منتظر القائم نیز تنها به ذکر این ادوار در فهرست کتاب خود اکتفا کرده و به نظر می رسد از جهت تیمن و تبرک بوده باشد. همچنین تاریخ امامان شیعه نوشته حمید محمدی نیز با همین رویکرد نوشته شده و ظاهرا در پرداختن به ادوار ائمه (ع) جدی نبوده است.

ملاک ها و معیارهای دوره بندی تاریخ ائمه

پس از بیان نظرات اندیشمندان مختلف، آقای دکتر صفری ضمن تشکر از استاد صادقی بخاطر جمع آوری خوب این مطالب، به عنوان مقدمه نکاتی را بیان کرد و قبل از آن به این نکته اشاره نمود که آن چه گفته می شود نظرات قطعی او نیست و هدف، این است که روی این مساله بحث و بررسی بیشتر شود.
وی گفت: نکته اول این که باید دید تعریفی که از دوره ارائه می شود و ملاک آن چیست؟ آیا به شرایط خارجی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اطلاق می شود یا چیزی قائم به نفس امام است؟ مقدمات دوره چیست و چه مشخصه هایی دارد؟ از میان عوامل مختلفی که در دوره بودن یک دوره موثر است سه عامل مورد توجه بنده است:
۱- زمان: بازه زمانی مشخص که حتما همراه باپیوستگی باشد.
۲- نوع عملکرد امام: مثلا در جایی شمشیر بر می دارد و در جای دیگر ساکت است.
۳- مشابهت: عملکرد مشابه یک یا چند امام.
در یک جمع بندی می تواند تعریف دوره را این گونه بیان کرد: عملکرد مشابه یک یا چند امام در یک بازه زمانی خاص.
وی در بیان نکته دوم افزود: باید بررسی کنیم که آیا امامت را می خواهیم تقسیم بندی کنیم یا امام را؟ به نظر می رسد باید بروز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی امام در جامعه را تقسیم بندی کرد. زیرا سیره فردی و عبادی امام یکسان است و ما می خواهیم ببینم که امام چه بروز و ظهوری در جامعه داشته است؟
وی در پاسخ به این پرسش که آیا امکان دوره بندی ائمه (ع) وجود دارد گفت: منظور از این امکان، امکان عقلی و تاریخی نیست؛ بلکه امکان شرعی و مذهبی ملاک است. مبنای ما در این زمینه مبنای کلامی «کلهم نور واحد» است؛ بنابراین باید بررسی شود که این مورد با مبانی کلامی نیز در تعارض است یا نه؟
وی بزنگاه این بحث را پیامد و فایده این دوره بندی دانست و عنوان کرد: باید دید که این مورد چه فایده ای دارد؟ مثلا کسانی که دوره بندی می کنند مشخصه هر دوره را بر کل رفتار امام تحمیل می کنند. به این معنا که اگر کسی دوره یک امام را مبارزه ببیند تنها به دنبال مبارزه امام در نقل های تاریخی می گردد و به این صورت، امام را تک بعدی می کند.
آقای دکتر صفری ضمن بیان این که نظریه دوره بندی ائمه(ع) یک نظریه مستحدث است که تحت شرایط زمانی و مکانی خاصی ایجاد شده خاطر نشان کرد: باید بستر ابراز این نظریات نیز مورد بررسی قرار گیرد. مثلا شهید صدر که یکی از این نظریه پردازان است چه شخصیتی داشته، مبنای فکری او چه بوده و فضای حاکم بر محل زندگی او (عراق) چگونه بوده است؟ و این مسایل تا چه اندازه بر این دوره بندی موثر بوده است؟
وی بر این نکته تاکید کرد که تاریخ پژوهان به این مساله نپرداخته اند؛ افرادی مانند آقای یوسفی غروی، رسول جعفریان و سید جعفر مرتضی عاملی. بنابراین سوالی مطرح می گردد مبنی بر این که آیا عدم طرح این موضوع به دلیل عدم اعتقاد این گونه افراد به دوره بندی است؟ یعنی چون عینی و جزئی کار می کنند نمی توانند تطبیق دهند و بر عکس، کسانی که ذهن کلی نگر دارند می توانند چنین کاری انجام دهند؟
مدیر گروه تاریخ اسلام در پایان سخنانش به چند نکته دیگر اشاره کرده که بطور اختصار آورده می شود:
۱- هر یک از اندیشمندان که وارد این موضوع شده اند، مساله دوره بندی و ملاک این دوره ها را تبیین نکرده اند و تنها اظهار نظر کرده اند.
۲- ممکن است این دوره بندی باعث نوعی تحمیل بر زندگی امام شود و با وارد شدن به این موضوع با پیش فرض، از ابعاد دیگر زندگی امام غفلت گردد.
۳- در این دوره بندی ها هیچ وحدتی وجود ندارد و دو نظر مشابه وجود ندارد؛ حتی یک نفر ممکن است دو نظر داشته باشد که لازم است زمان ها نیز مورد بررسی قرار گیرند.
۴- بررسی تاثیر شخصیت شخص و مبانی علمی او در این دوره بندی حائز اهمیت است.
۵- آیا باید به دنبال دوره بندی زندگی امامان باشیم یا به دنبال کشف اصول حاکم بر رفتار و عمل آنان؟ بررسی این مساله مهم است که وظیفه امام تشکیل حکومت است یا هدایت؟ اگر وظیفه او تشکیل حکومت بوده از چه ابزار و اصولی بهره برده است و اگر هدایت بوده، چگونه در زندگی امام متجلی شده است؟ همچنین در زندگی امامان باید به دنبال یک عامل مثل کشف واقع باشیم یا عوامل تاثیر گذار در زندگی آن ها را مورد بررسی قرار دهیم؟ به عنوان مثال، در باب «لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر» وقتی یاور باشد امام می آید و اگر نباشد در صحنه سیاسی حضور پیدا نمی کند. در مورد امام حسین (علیه السلام) نیز می تواند این مطلب صادق باشد؛ زمانی که کوفیان فوج فوج نامه نوشتند مساله حضور حاضر پیش می آید. امام رضا (علیه السلام) نیز ولایتعهدی را با همین مبنا می پذیرند و امام صادق (علیه السلام) پیشنهاد ابوسلمه را با همین مبنا نمی پذیرند و می فرمایند که زمانه زمانه من نیست.
پایان جلسه به پرسش حضار و پاسخ سخنرانان گذشت.
سوال: مبنای تقسیم این دوره ها، شرایط زمانی است؛ یعنی در شرایط زمانی متفاوت، بروز عملکرد امامان متفاوت می شود. بنابراین با توجه به تعریفی که سخنران جلسه از ملاک دوره بندی ارائه کرد آیا می توان تنها به عملکرد در این دوره بندی توجه کرد؟
جواب: ملاک اصلی در این دوره بندی، نگاه کردن به شرایط بیرونی نیست؛ چه بسا شرایط بیرونی متفاوت باشد اما عملکرد امام یکسان باشد.
سوال: ممکن است نظر افرادی که این تقسیم بندی را انجام داده اند سیره فردی نیز باشد. این مساله که امام صادق (علیه السلام) فقیرانه زندگی کنند یا متمولانه و یا امام علی (علیه السلام) که حاکم هستند باید مثل فقیرترین مردم زندگی کنند.
جواب: در این دوره بندی سیره فردی ملاک نیست.

در پایان آقای دکتر الله اکبری به بیان چند نکته مهم پرداخت و گفت: توجه به این مساله مهم است که وجه تمایز دو دوره چیست؟ در عرف جامعه و اهل علم ملاک تقسیم بندی را یک تحول و یا یک واقعه مهم قرار می دهند؛ خواه آن تحول را امام بیافریند یا دیگری. حتی اگر به دنبال این مساله باشیم که ملاک را عملکرد امام قرار دهیم باید اتفاقی افتاده باشد که رفتار ائمه نسبت به قبل تفاوت کرده باشد. درست است که واکنش بر اساس معیارها و اصول است اما اگر این اتفاق نبود آن رفتار نیز رخ نمی داد.
وی در ادامه به این نکته اشاره کرد که باید توجه کرد که منظور از امام در این دوره ها امام مجبور است یا امام مختار؟ که آقای دکتر صفری تاکید کرد که منظور امام مختار صاحب تدبیر است.
آقای دکتر الله اکبری ضمن اشاره به فضای حاکم بر دوره بندی ها گفت: هر کسی دوست دارد رفتار امام را توجیه کند و سعی نمی کند طرف مخالف آن قرار بگیرد؛ زیرا به امام اعتقاد دارد. مجادلات و منازعات مذهبی بویژه در عصر حاضر بر این دوره بندی ها تاثیر زیادی داشته است؛ چرا که می خواهد خصم را مغلوب نماید. همچنین برخی افراد هستند که به زندگی و رفتار امام نگاه گزینشی دارند و از میان گزاره های تاریخی، آن هایی را در نوشته های خود می آورند که با پیش فرض های خودشان سازگاری داشته باشد که این مساله در دوره بندی ها باید مورد نقد قرار گیرد.