اهم مطالب:

تاکید تعالیم اسلامی بر زیارت اهل قبور/ پیشینه زیارت اهل قبور/ توجه عامه اهل سنت به قبور/ قبرستان های معروف جهان اسلام/ نقش سنگ قبرها؛ نشان دهنده فرهنگ اسلامی/ معماری خیره کننده مقبره های اسلامی/ تفاوت اساسی مزارات اسلامی و مسیحی/ شباهت مزارات اسلامی و مسیحی/ شواهد تاثیرپذیری مزارات مسیحی از مسلمانان/ تفاوت معماری زرتشتی با معماری اسلامی/ ارائه موضوعات مناسب جهت تحقیق در این زمینه

روز سه شنبه ۱۹ فروردین گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی (رحمة الله علیه) میزبان هشتمین نشست سیره پژوهی بود. موضوع این جلسه که در سالن علامه شهید عارف حسینی برگزار گردید بررسی تطبیقی مزارات اسلامی و مسیحی بود.
سخنران این جلسه آقای دکتر اصغر منتظر القائم، استاد دانشگاه، نویسنده و پژوهشگر بود.

قبل از شروع بحث، آقای دکتر صفری مدیر گروه از ضرورت طرح این بحث در ادامه سلسله نشست های علمی تخصصی سیره پژوهی سخن گفت و در ادامه به سفر علمی اخیر دکتر منتظر القائم به کشور انگلستان و بررسی مزارات مسیحی ایشان اشاره کرد و از وی به عنوان یکی از شخصیت های موثر در مطالعات تاریخ اسلام در دوره معاصر و صاحب نظرات ویژه ای درباره نحوه آموزش های مربوط به تاریخ اسلام و طراح چند رشته دانشگاهی مرتبط با مبحث امامت خصوصا رشته عاشورا پژوهی و همچنین یکی از بزرگترین مزارشناسان اسلامی یاد کرد. وی در پایان به یکی از نظرات خاص ایشان درباره محدود بودن تاریخ اسلام به تاریخ سیاسی بدون توجه به تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی اشاره کرد.

حجة الاسلام مطهری دبیر علمی جلسه نیز به معرفی اجمالی سخنران جلسه با عناوین دانشیار دانشگاه اصفهان، صاحب تألیف کتاب‌های مختلف، نویسنده ۶۰ مقاله در مجلات علمی معتبر، مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان، رییس دانشکده ادبیات این دانشگاه و دبیر علمی و اجرایی برخی همایش های بین المللی مانند همایش پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) پرداخت و از ایشان دعوت کرد تا به ایراد سخن بپردازند.

تاکید تعالیم اسلامی بر زیارت اهل قبور

آقای دکتر منتظر القائم به عنوان مقدمه به برخی آیات قرآن کریم و سفارش های پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مبنی بر زیارت اهل قبور اشاره کرد و افزود: اعتقاد مسلمانان بر این است که روح انسان زنده است؛ به همین دلیل زائر می تواند با روح ارتباط معنوی برقرار کند که نتیجه آن انتقال مقامات معنوی و متعالی متوفی به زائر است. شاهد این مطلب هم آیه شریفه «و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون» می باشد. همچنین روایات زیادی در زمینه زیارت قبور امامان نقل شده است که می توان به روایتی از امام رضا (علیه السلام) اشاره کرد که می فرمایند: شیعیان هر امامی وظیفه دارند به زیارت آن امام بروند و آن امام نیز آنها را در روز قیامت شفاعت خواهد کرد.

پیشینه زیارت اهل قبور

وی مساله زیارت اهل قبور را دارای سابقه و اهمیت فراوان در همه ادیانی که مرده را دفن می کردند، دانست و به عنوان نمونه به جزیره العرب قبل از ظهور اسلام اشاره کرد و افزود: در این سرزمین، پیروان آیین حنیف در مکه مردگان خود را در قبرستان معلاة یا قبرستان ابوطالب و… دفن می کردند. در این محل، قبر عبدمناف، عبدالمطلب، قصی بن کلاب، ابوطالب و خدیجه قرار دارد و پیامبر (صلی الله علیه و آله) این قبور و محل دفن مادر مکرمه شان را که در ابواء می باشد، زیارت می کردند. از این جهت مسلمانان به این سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) و شیعیان علاوه بر آن، به سیره امامان معصوم (علیهم السلام) در این زمینه اهمیت فراوانی می دادند.

توجه عامه اهل سنت به قبور

سرپرست دانشنامه تخت فولاد به اهمیت مشخص کردن قبور در نظر مسلمانان اشاره کرد و افزود: در میان اهل سنت همگی غیر از وهابیون به مزار توجه دارند. وقتی مسلمانان به اروپا یا مناطق شرق مهاجرت کردند دو ساختمان برای آن ها اهمیت فراوانی داشت یکی مسجد و دیگری مزار. وی در ادامه به نمونه های عینی قبرستان ها در شهرهای مختلف پرداخت: به عنوان نمونه در شهر اصفهان حدودا ۵-۶ قبرستان در قرن ۴ دایر شده است، مانند قبرستان درب امام، منطقه تهران، آب اخشان و خوشینان. در منطقه بیرونی شهر سمرقند قبرستانی بنام کوه خضر قرار دارد که خانه حضرت خضر نیز به آن می گویند و مقبره قثم بن عباس در آنجا بوده است. وقتی که مسلمین بعد از فتوحات محمد بن قاسم به مناطق کنار سند رفتند تا زمان دولت های اسلامی در هند از قرن ۷ به بعد مقابر بزرگی در هند و پاکستان ایجاد شده است. یکی از مقابر مهم، مقبره شاه اسماعیل سامانی در بخارا است که اثر مهم معماری از اوایل قرن ۴ قمری محسوب می شود که در قبور مزارات ایران و هند اثر مهمی گذاشته است. قبرستان های دیگری مانند قبرستان هرات و بخارا نیز از این دسته اند.

قبرستان های معروف جهان اسلام

از همه مهم تر، قبرستان بقیع است که امامان شیعه (علیهم السلام)، همسران و دختران پیامبر (صلی الله علیه و آله) و تعداد زیادی از صحابه در آن مدفون شده اند. در این راستا، می توان به قبرستان وادی السلام در نجف از بزرگ ترین قبرستان های موجود جهان اسلام و قبرستان باب الصغیر در دمشق، قبرستان هایی در شمال افریقا، مصر، مراکش و زیتونیه تونس اشاره کرد.

نقش سنگ قبرها؛ نشان دهنده فرهنگ اسلامی

وی به سنگ قبرهای مسلمانان که حاکی از معارف و اندیشه و نمادهای اسلامی و آثار هنری فراوان است، اشاره کرد و آنها را از نظر مردم شناسی، شناخت آداب و رسوم، انتقال سبک خطوط مهم اسلامی و سبک های مختلف شعر و ارائه نقوش و تصاویر حک شده بر روی آن ها، دارای اهمیت قابل توجهی دانست.

معماری خیره کننده مقبره های اسلامی

آقای دکتر منتظر القائم بر آمیخته بودن معماری ساختمان مقبره ها با معارف و اندیشه های اسلامی تاکید کرد و با مقایسه دو گنبد شاه اسماعیل سامانی و گنبد تاج محل به تعالی و رشد مزار ساختن در گذر زمان اشاره کرد. او از نظر استحکام، بنای مقبره سلطان محمد اولجایتو را با ۵۶ متر ارتفاع به عنوان بزرگ ترین گنبد جهان اسلام، نمونه مناسبی دانست که با وجود گذشت ۷۲۰ سال از تاریخ تاسیس آن و وقوع زلزله های زیاد شکل اصلی خود را حفظ کرده است. او هشت ضلعی ساخته شدن این مرقد را نشانه تفکراتی دانست که بر اساس اندیشه اسلامی شکل گرفته است و فلسفه این گونه ساختن مرقد را الهام گیری از بهشت که دارای هشت دروازه است و هشت ملک، روح متوفی را از زمین به سوی گنبد که نشانه عرض الهی است منتقل می کنند، معرفی کرد.

وی به عنوان نمونه، در تشریح نمادهای اسلامی در بنای تاج محل، استفاده از آب و آب نما در مقابر را نشانه پاکی از گناهان و مناره را محل طلوع نور الهی و ذکر اذان، وجود فضای سبز اطراف آن را یادآور بهشت، نیم طاق ها را تلقی کننده عروج روح انسان از عالم پایین به عالم بالا تبیین کرد.

تفاوت اساسی مزارات اسلامی و مسیحی

مدیر گروه تاریخ دانشگاه اصفهان درباره تفاوت اساسی میان مزارات اسلامی و مزارات مسیحی افزود: در یک بررسی میدانی تقریبا ۵۰ قبر بررسی شد و حاصل این بود که مزارات اسلامی کمتر در مساجد شکل می گیرد و در اسلام، مسجد از قبرستان جدا است. اگر چنین چیزی نیز مشاهده شود به این صورت است که در ابتدا قبرستان بوده و سپس برای زائرین، مسجدی ساخته شده است که می توان به قبر قثم بن عباس اشاره کرد، ولی مزارات مسیحی غالبا در اطراف و حتی داخل کلیساها شکل می گیرد و قبرستان در اطراف کلیسا است.

تفاوت دیگر این است که سنگ قبرها در جهان مسیحیت کمتر است. سنگ قبرها غالبا به شکل یادبود و در زمان معاصر برافراشته بر سر قبرها است. بر روی آنها همگی کلمه memory (یادبود) می بینید. ولی در اسلام سنگ قبر به سوی قبله، بر اساس قد متوفی و نوع آن بر اساس اندیشه اسلامی است.

تفاوت سوم این مزارها توجه به زیبایی ها و نکات دقیق هنری و معماری و حجاری های متنوع بر روی سنگ قبرهای مسلمانان است در حالی که در مسیحیت تنها در کلیساها چنین ظرافت هایی رعایت شده و در مورد سنگ های قبر، اعمال نشده است. البته هم اکنون در جهان اسلام بسیاری از سنگ قبرها بصورت ماشینی و بدون رعایت این نکات ساخته می شود ولی در گذشته چنین نبوده است.

شباهت مزارات اسلامی و مسیحی

دکتر منتظر القائم شباهت این مزارات را در داخل شهر بودن آنها دانست و افزود: امروزه در شهرهای لندن، برلین و منچستر و دیگر شهرها قبرستان ها در داخل شهر ساخته می شود همچنان که در اسلام نیز این گونه است ولی متاسفانه تلاش مهندسان داخلی بر این است که قبرستان ها را به بیرون شهر منتقل کنند علاوه بر این که وجه علمی و شرعی ندارد. استدلال آنان تاثیر گذاری این قبرستان ها بر روح و روان ساکنین شهرها و همچنین شیوع بیمارهای مختلف در میان آنها است در حالی که اگر چنین چیزی اهمیت زیاد داشت، اروپاییان پیش از این به آن توجه می کردند. به عنوان نمونه، در شهر ادین برو که کرسی اسلام شناسی قوی نیز دارد هشت قبرستان درون شهر قرار دارد که هم اکنون نیز مردگان خود را در آن دفن می کنند.

شواهد تاثیرپذیری مزارات مسیحی از مسلمانان

وی در پاسخ به پرسشی مبنی بر ارائه شواهدی که تاثیر پذیری مزارات مسیحی از مسلمانان را تایید کند به تاثیر پذیری مدارس اروپایی از مدارس نظامیه بغداد از قرن دوازده به بعد و یادگیری علوم مختلف اسلامی از قبیل زبان عربی، فلسفه اسلامی، طب، گیاه شناسی و جغرافیای اسلامی توسط فردریک دوم پادشاه نرمان ها و راه اندازی دارالترجمه توسط او و ساخت کلیساها به سبک اسلامی اشاره کرد.

دکتر منتظرالقائم در پاسخ به پرسش دیگری، قبرستان جدید بهایی ها را با یک مهندسی و نظام مخصوص به خود ارزیابی کرد و اعمالی نظیر استفاده از سنگ قبرهای بزرگ، بکارگیری دو سنگ برای یک مرده، کاشت درختان سرو بر سر قبرها و استعمال وسایل و ابزار رفاهی در قبرستان ها را نشانه القاء جمعیت بیشتر توسط آنها معرفی کرد.

تفاوت معماری زرتشتی با معماری اسلامی

وی همچنین در پاسخ به یک اشکال، مبنی بر این که نمادهایی که به عنوان نمادهای اسلامی مطرح شده، در زمان ساسانیان نیز به عنوان آتشکده و کاخ سلطان وجود داشته است و هشت ضلعی بودن گنبدها، تدبیری از سوی معمارها بوده است به این صورت که به علت استفاده از خشت در ساختمان های آن زمان، معمار مجبور بوده است برای تبدیل مربع به دایره در ارتفاع چهار متری مربع را تبدیل به هشت ضلعی کند و در قسمت های بالایی به دایره تبدیل می شده است و نتیجتا بعید است معمارها به این نکات که مطرح کرده اند، توجه داشته اند.

سخنران گنبدهای زرتشتی را با گنبدهای اسلامی کاملا متفاوت دانست و افزود: گنبد عرقچینی به یک نقطه ختم می شود. در دوره آل بویه و بعد از آن، گنبد عرقچینی تبدیل به شکسته و نوک دار می شود و این امر، مساله توجه معمارها به اندیشه های اسلامی را می رساند که به مرور زمان، شیوه های آن تغییر پیدا می کند.

وی به عنوان شاهد بر تقلیدی نبودن معماری اسلامی از چهار طاقی بودن مساجد و مقبره های اسلامی یاد کرد و افزود: هیچ آتشگاهی نداریم که نیم طاق داشته باشد. وی همچنین به عنوان نمونه دیگر، خلاصه کردن کتاب مناقب مغازلی توسط عبد الغنی تبریزی و نگاشتن آن در مسجد جامع اصفهانی را تجلی معارف اسلامی در معماری این نوع ساختمان ها تبیین کرد و استفاده از سنگ سیاه هفت تکه در گنبد مسجد امام و تعبیه هشت پنجره در آن را نشانه ارتباط عمیق معماری مسلمانان با اندیشه های اسلامی دانست.

وی خاطر نشان کرد : مسلما از معماری آتشگاه ها در مساجد استفاده شده است ولی مطلب اصلی این جا است که راهبرد معماری اسلامی راهبرد دینی بوده است.

ارائه موضوعات مناسب جهت تحقیق در این زمینه

در پایان آقای دکتر صفری با اشاره به تفاوت اساسی مزار به عنوان محل زیارت و مقبره به عنوان محل دفن عنوان کرد: انتظار بر این بود که در این جلسه تاکید بیشتری بر روی مزار شود. وی با جمع بندی مطالب مطرح شده، اشاره کرد که با توجه به این مطالب می توان موضوعات زیر را استخراج و مورد تحقیق و بررسی علمی قرار داد:

۱- کار کرد مزارها
۲- معماری و نقش معماری
۳- تطبیق بین ساختمان مسجد النبی (صلی الله علیه و آله) و حرم امام رضا (علیه السلام) به این صورت که از هر طرف به مسجد النبی نگاه شود می توان قبر پیامبر (صلی الله علیه و آله) را دید اما در حرم امام رضا (علیه السلام) ساختمان ها به صورت رواق و تو در تو ساخته شده و ضریح نیز در ارتفاع پایین تری قرار دارد.باید بررسی کرد که این مساله چه علتی می تواند داشته باشد؟
۴- کارکردهای جانبی
۵- مقایسه تطبیقی بین مزارات شرق و غرب اسلام
۶- نقش صیانتی بر مزارها
۷- راه کارهای استفاده از مزارها
۸- سیر تطور مزارهای امامزادگان
۹- سیر توجه به قبور در جاهلیت و اسلام : به عنوان مثال در قبرستان ابوطالب قبر بزرگان عرب مشخص نیست اما قبر اجداد پیامبر (صلی الله علیه و آله) مشخص شده است.
۱۰- سیر توجه به قبور توسط ائمه (علیهم السلام)
۱۱- گزارش های زیارات ائمه (علیهم السلام)
۱۲- تفاوت میان مزارات مسیحی و یهودی
۱۳- بحث تطبیقی انتظار از مزار
۱۴- تاریخچه فیض خواهی از مزارات
۱۵- بحث مزارات در فتوحات
۱۶- نقش باورها در مزارات
۱۷- نقش نمادها در مزارات
۱۸- قبور نمادین
۱۹- یکی از استفاده هایی که از مزارات شده است: از جمله که توانستند ثابت کنند مثلا قبر ابولؤلؤ واقعی نیست، سنگ قبر بوده است.
۲۰- صفویه و توجه به مزارات