چکیده
نظریه ولایت تکوینی با معانی مختلف، از سوی بسیاری از اندیشمندان معاصر شیعی برای توصیف جایگاه امامت و برخی شئون امام بکار برده می‌شود.
اثری از اصطلاح ولایت تکوینی در متون متقدم شیعی یافت نمی‌شود و در شمار اصطلاحات نوظهور در کلام شیعه است.
این نظریه مبتنی بر مجموعه‌ای از پایه‌های الهیات شیعی و متأثر از بسیاری از عوامل درونی و بیرونی است که به طرز چشمگیری با مبانی عرفانی و فلسفی درآمیخته است.
بر این اساس بازخوانی نظریه ولایت تکوینی در بازه زمانی قرن هفتم تا یازدهم هجری – از اوایل ظهور تفکرات عرفانی و فلسفی در تفکر شیعی تا دوره حضور و رواج آن – در ترسیم تاریخ شکل‌گیری و تغییر و تطور این نظریه بسیار راهگشا است که این امر با روش تاریخ انگاره (history of ideas) حاصل می‌شود.
سیر تطور نظریه ولایت تکوینی در این قرون، نمایانگر سه مرحله شکل‌گیری، رشد و انسجام در نظریات هم‌نوا با شاخصه‌های معنایی ولایت تکوینی (خط عرفانی ـ فلسفی) است.
همچنین نشان‌دهنده بسیاری از نظرات گوناگون و گاه متناقض از امام و توانمندی‌های او است که گاهی این تنوع و تناقض هم‌زمان در آراء یک فرد مشاهده می‌شود و ایجاد اضطراب و آشفتگی نظر در این موضوع می‌کند.
این نظریه، هم‌زمان با ورود اندیشه‌های عرفانی و فلسفی به فکر شیعی، به‌واسطه خواجه نصیر، علامه حلی و ابن‌میثم بحرانی، مجالی برای شکل‌گیری می‌یابد.
در ادامه، با سردمداری سید حیدر آملی و پس از آن در آراء ابن‌ابی‌جمهور احسایی با رویکرد جمع میان تشیع، عرفان و فلسفه، شاهد رشد و شکوفایی نظریه ولایت تکوینی هستیم.
در جریان حدیثی، رشد و شکوفایی این اندیشه از سوی حافظ رجب برسی و با تأکید بر روایات منقبت و فضایل اهل‌بیت و تبیین تعاریف ولایت، جنبه‌ها و ابعاد آن که کمتر موردتوجه قرار گرفته بود، پشتیبانی می‌شود.
متفکرانی مانند ملاصدرا و فیض، در قرن یازدهم، به‌واسطه حکمت متعالیه تبیین منسجم و سازگار با قرآن و حدیث، از این موضوع ارائه می‌دهند.
علامه مجلسی نیز با توجه به رویکرد حدیث‌گرایی‌اش و همچنین متأثر از فضای غالب آن عصر (حکمت متعالیه) برمبنای روایات مناقب، معجزات و فضایل امام، تصویری متشکل از جامع شاخصه‌های ولایت تکوینی از امام ارائه می‌دهد.
در مجموع می‌توان گفت مفهومی که از ولایت تکوینی در انتهای این بازه زمانی (7-11) به دست می‌آید، حاصل تغییر و تحولات در لایه‌های معنایی و تفسیری‌ای است که برای اندیشه‌ها و مفاهیم مختلف مانند، امام، ولایت، معجزه، کرامت، تصرف، انسان کامل، واسطه فیض، آفرینش و…
در این پنج قرن ایجاد شده است که به جهت غلبه حکمت متعالیه پس از ملاصدرا و تا دوره معاصر، این نوع نگاه و تفسیر از امام، اوصاف او و هستی، عامل گسترش و تثبیت نظریه ولایت تکوینی می‌شود.