انتشار گزارش جلسه دفاع از رساله دکتری سعید طاوسی مسرور
جلسه دفاع از رسالۀ دکتری سعید طاوسی مسرور با عنوان «تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن اول هجری بر اساس رجال نجاشی» دوشنبه آخر بهمن ماه ۱۳۹۶ در تالار کمال در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران با حضور جمع قابل توجهی از علاقه‌مندان به مباحث تاریخ اسلام و تشیع برگزار شد.
حجت‌الاسلام دکتر رسول جعفریان به عنوان استاد راهنما مدیریت این جلسه را بر عهده داشت؛ اما دکتر حسن حضرتی و دکتر احمد پاکتچی، اساتید مشاور رسالۀ مذکور به جهت مشغلۀ کاری در این نشست حضور نداشتند. دکتر سید احمدرضا خضری، دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی، دکتر احمد بادکوبه و دکتر خدیجه عالمی نیز به عنوان هیئت داوران در این جلسه حضور داشتند.
پس از توضیحات اولیۀ استاد راهنما، دانشجو به ارائۀ کار انجام شده در این رساله پرداخت که اجمالی از آن به این شرح است:
با وجود اهمیت فراوان «رجال» نجاشی و بی‌نظیر بودن آن (هم از حیث قدمت و هم از نظر اطلاعات آن) تاکنون تحقیق جامع و بایسته‌ای دربارۀ این کتاب و فواید تاریخی و فرهنگی آن در زمینۀ تاریخ اجتماعی شیعه صورت نگرفته بود. از این رو در این رساله بر اساس اطلاعات ارائه شده در رجال نجاشی، از گسترۀ تاریخ اجتماعی شیعه، دو عرصۀ تاریخ علم و آموزش و تاریخ زندگی روزانه مورد بررسی قرار گرفته است. زیرا در عرصۀ زندگی روزانه چندان اطلاعات منسجمی از شیعیان پنج قرن اول هجری در دست نیست و ترسیم تاریخ اجتماعی شیعه بدون توجه به مقوله زندگی روزانه ابتر است.
تاریخ علم و آموزش شیعه نیز از عرصه‌هایی است که کم‌تر پژوهشی دربارۀ آن صورت گرفته و از آن‌جا که کتاب نجاشی درواقع فهرست است، بر اساس نام عالمان و آثار آنان می‌توان نمایی از تاریخ علمی و «تاریخ فرهنگ» شیعه به دست داد به ویژه آن که نجاشی گاهی به روش‌های آموزش عالمان نیز اشاره کرده است.
در این رساله تعریف مکتب آنال از تاریخ اجتماعی مبنا قرار گرفته که تاریخ اقتصادی و «تاریخ فرهنگ» را در برمیگیرد و بر تاریخ زندگی روزانه تأکید دارد. مقوله بندی موضوعی نیز بر اساس روش ابراهیم موسی‌پور انجام شده است. این پژوهش توصیف تاریخ اجتماعی شیعه در پنج قرن اول هجری بر اساس تحلیل تاریخی و آماری اطلاعات «رجال» نجاشی است؛ ازاین رو مدعا ندارد.
در بخش اول پس از بیان کلیات پژوهش در فصل اول، در فصل دوم به معرفی تفصیلی کتاب فهرست اسماء مصنفی الشیعة (مشهور به رجال نجاشی) و مؤلف آن ابوالعباس احمد بن علی نجاشی پرداخته شده است. رجال نجاشی از مهم‌ترین آثار امامیه است؛ اما با وجود این، از مؤلف آن ابو العباس احمد بن علی نجاشی که از کبار علمای امامیه در نیمۀ اول قرن پنجم هجری بوده در قیاس با سایر بزرگان امامیه در آن دوره مانند: سید مرتضی و شیخ طوسی اطلاعات اندکی در دست است و حتی مسائلی چون کنیه، محل سکونت و تاریخ وفات وی محل اختلاف است.
در این فصل این موارد محل اختلاف و دیگر مسائل حیات شخصی نجاشی مانند: نسب، اجداد و بستگان بر اساس اطلاعات منابع موجود ارائه شده و در مسائل محل اختلاف با نظر به جدیدترین بحث‌ها دربارۀ نجاشی، یکی از اقوال با ارائۀ شواهد و قراین ترجیح داده شده و به نظرات مخالف پاسخ داده شده است. با وجود این که تاکنون آثار متعددی اعم از کتاب و مقاله دربارۀ رجال نجاشی و مؤلفش نوشته شده است، دربارۀ ابعاد مختلف حیات علمی نجاشی مانند: آثار، مشایخ، شاگردان و وثاقت و جایگاه علمی ابهامات و مسائلی وجود داشت که در این فصل به بررسی آن مسائل پرداخته شد.
این ابهامات عبارت است از: آیا نجاشی آثار فراوانی داشته است یا نه؟ آیا نجاشی تفسیری بر قرآن کریم نوشته بوده است؟ آیا سید مرتضی از مشایخ نجاشی بوده است؟ آیا مراد از «السید الشریف» در مقدمۀ رجال نجاشی همان سید مرتضی است؟ مراد از مطلق «ابو العباس» در رجال نجاشی، ابن نوح است یا ابن عقده؟ آیا نجاشی در تضعیف راویان تحت تأثیر ابن غضائری و حسین بن عبید الله غضائری بوده است؟ آیا می‌توان به وثاقت تمام مشایخ نجاشی قائل شد؟ آیا نجاشی از مشایخ ابو جعفر طوسی بوده است؟ به علاوه حمید عظیمی در مقاله‌اش با عنوان «نگاهی بر وثاقت ابو العباس نجاشی» و محمد سند در کتابش «الاجتهاد والتقلید فی علم الرجال» اشکالاتی را متوجه وثاقت نجاشی و شخصیت علمی وی کرده‌اند که علاوه بر رفع ابهامات پیش گفته، به اشکالات این دو محقق نیز، پاسخ داده شده است.
در فصل دوم از بخش اول رساله با بررسی‌های صورت گرفته مشخص شد که نجاشی مکنی به ابو الحسین بوده؛ اما کنیۀ ابو العباس نیز دربارۀ وی استفاده می‌شده است. دورۀ حیات او از صفر ۳۷۲ تا جمادی الاول ۴۵۰ بوده و تاریخ ۴۶۳ که در کتاب وی ذکر شده از موارد الحاقی به نسخۀ کتاب اوست. محل سکونت او بغداد بوده و در اواخر عمر به جهت اوضاع آشفته این شهر، بغداد را ترک کرده و در مطیرآباد در نزدیکی حله درگذشته است.
نجاشی پسری به نام علی داشته که از پدرش روایت می‌کرده است. اما این که محمد‌باقر بهبودی او را تدوین‌کنندۀ متن رجال نجاشی دانسته، قابل پذیرش نیست. در ادامه مفصلاً به اشکالات حمید عظیمی دربارۀ وثاقت نجاشی پرداخته و دلایلی برای وثاقت نجاشی ذکر شده است. در انتها نیز سستی اشکالات محمد سند دربارۀ ضعف شخصیت علمی نجاشی نشان داده شده است.
بخش دوم از رهگذر دو فصل و بر اساس اطلاعات رجال نجاشی به علم و آموزش در جهان تشیع در پنج قرن اول هجری پرداخته است: در فصل اول به گونه‌شناسی آثار شیعه پرداخته شده، بدین نحو که یک دسته‌بندی موضوعی از کتاب نویسی شیعیان در پنج قرن اول هجری ارائه شده که خود حاوی آمار کتاب‌های تألیف شده ذیل هر یک از موضوعات است. از آن‌جا که دسته‌بندی ارائه شده، موضوعی است خود گویای سهم شیعه در گسترش علوم اسلامی (مانند کلام و فقه) و علوم دخیله (مانند طب) است. در فصل دوم نیز، به شیوه‌های گوناگون آموزش و انتقال علم در بین شیعیان آن دوران، پرداخته شده است.
در فصل اول از بخش دوم که به گونه‌شناسی آثار شیعه اختصاص دارد، مشخص شد که در فهرست نجاشی ۳۸۰۰ عنوان، اثر مکتوب معرفی شده که مقایسه آن با تعداد آثار معرفی شده در فهرست طوسی و فهرست ندیم، گواه ارزش فراوان فهرست نجاشی در معرفی آثار شیعی قرن اول تا پنجم هجری است؛ زیرا در فهرست طوسی حدود ۲۰۰۰ کتاب معرفی شده که تقریباً نصف تعداد آثار معرفی شده در فهرست نجاشی است. در فهرست ندیم نیز حدود ۸۰۰۰ کتاب معرفی شده با این تفاوت که فهرست ندیم اختصاصی به آثار شیعه ندارد و البته شامل بر آثار قرن پنجم نیست. همین که در فهرست نجاشی در حدود نصف آثار معرفی شده در فهرست ندیم، اثر مکتوب معرفی شده، خود نشان‌دهندۀ سهم فراوان شیعه در میراث مکتوب پنج قرن اول هجری و البته فرهنگ و تمدن اسلامی در آن دوران است.
در بخش سوم به زندگی روزانه شیعیان پرداخته شده است؛ زیرا تبیین تاریخ اجتماعی هر قوم یا پیروان هر مذهب بدون توجه به نحوۀ زندگی روزانۀ آنان امکان‌پذیر نیست. در فصل اول به نام‌گذاری شعیان پرداخته شده و علاوه بر نشان دادن تأثیر باورهای مذهبی بر نام افراد یک جامعه، اسم‌های رایج و مهجور در بین شیعیان پنج قرن اول هجری، شناسایی شده است. در فصل دوم به اصناف و مشاغل پرداخته شده است؛ شاید به نظر برسد که عنوان این فصل متناسب با تاریخ اقتصادی است تا زندگی روزانه؛ اما از آن‌جا که شغل در تعریف این رساله محدود به جنبه‌های اقتصادی نیست، آن را در بخش زندگی روزانه قرار دادیم به ویژه این که دست کم برای مردان بخش زیادی از زندگی روزانه آنان در ارتباط مستقیم یا غیر مستقیم با شغلشان است.
در فصل سوم به حیات دینی و عبادی شیعه پرداخته شده و به ویژه عبادات اجتماعی و مسائلی چون تقیه (از حیث کارکرد مذهبی) مورد توجه بوده است. فصل چهارم به حیات سیاسی شیعه اختصاص داشته و به اموری چون: ارتباط با حاکمان، قیام علیه حکومت، شرکت در جنگ و مصائب شیعه بودن پرداخته شده است. در فصل آخر نیز دیگر جنبه‌های زندگی روزانه مانند: پوشش، ازدواج، رفاقت و… بررسی شده است.
در ادامه اساتید داور به نقد رساله پرداخته و ضمن بیان نقاط قوت رساله، به برخی نقاط ضعف هم اشاره کردند که برخی از اهم اشکالات آنان از این قرار است:
کم بودن تحلیل‌ها نسبت به حجم اطلاعات ارائه شده، پرداختن به خود نجاشی و کتابش بیش از میزان نیاز، عدم تفکیک شیوه‌های آموزش از شیوه‌های انتقال علوم و بحث کردن از آن‌ها ذیل یک عنوان، کثرت جداول در متن و ضمائم، عدم نگارش پیشگفتار و … .
پس از نقد هیئت داوران، دانشجو در فرصتی کوتاه به اهم اشکالات پاسخ گفت و استاد راهنما نیز از رساله مذکور دفاع کرد.
در نهایت این رساله با درجه عالی و نمرۀ نوزده و نیم مورد پذیرش هیئت داوران قرار گرفت.
منبع: مجتمع آموزشی عالی امام خمینی (ره)