قسمت دوم
در قسمت اول درباره مکان آموزش در این دروه مباحثی را تقدیم داشتیم واینک قسمت دوم درباره ارکان دیگر آموزش در این دروه بحث را پی می گیریم:

2 - شاگرد
برای این که مباحث این بخش بهتر سامان یابد، آن را در دو قسمت آموزش خرد سالان و آموزش بزرگسالان پی می گیریم:

الف: آموزش خردسالان:
در بعضی نوشته ها از آموزگاران دروه جاهلیت سخن به میان آمده است که به آنان کانت می گفتند . نام تعدادی از آنان را نیز چنین برشمرده اند: بشر بن عبدالملک سکونی، سفیان بن امیة بن عبد شمس و عمرو بن زرارة . هم چنین به نقل از روایتی مرسل، چنین آمده است که حضرت علی علیه السلام در 14 سالگی نزد کاتبان می رفت و از آنان کتابت می آموخت (1) .

در گزارشی دیگر، از وجود کاتبانی چند همچون سوید بن صامت، سعد بن زراره، منذ بن عمرو و ابی بن کعب در یثرب (پیش از ورد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله) سخن به میان آمده است . (2) بر فرض درستی چنین گزارش هایی، ظاهر آن، این است که این کاتبان به خردسالان آموزش می داده اند . البته اثبات این مساله، به آسانی، امکان پذیر نیست .

بعضی منابع اهل سنت که به بزرگ نمایی شخصیت هایی همچون زید بن ثابت پرداخته اند، درباره دستور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به زید یازده ساله مبنی بر آموختن کتاب یهودیان (3) و زبان سریانی (4) سخن گفته اند .

اگر این گزارش ها درست باشد، نشان می دهد که آموزگاران یهودی و نیز آموزگارانی آشنا به زبان سریانی در مدینه می زیسته اند .

البته برخی نوشته های معاصر شیعی، با شواهد و قراین تاریخی، ثابت کرده اند که این گزارش ها، دروغین هستند . (5)

با این حال، مهم ترین گزاراشی که در دروه هجرت می تواند برای آموزش خردسالان مورد استفاده قرار گیرد، آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، فدیه بعضی اسیران بدون ثروت قریش در جنگ بدر را آموزش کتابت به ده نفر از پسر بچه های مدینه قرار باید دانست که مقدار فدیه در آن هنگام، بین هزار تا چهار هزار درهم بود . (7) مهم ترین نکته ای که از این رفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به دست می آوریم، جواز دانش آموختن مسلمان از کافر است .

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، آموزش کتابت، شنا وتیراندازی از جمله حقوق فرزند بر پدر شمرده شده است . (8) از این روایت، تا حدی به نهادینه شدن آموزش کودکان در آن دروه، پی می بریم .

نمونه ای از آموزش پدران به فرزندان در سیره حضرت علی علیه السلام به چشم می خورد . ایشان در نامه ای به امام حسن علیه السلام چنین می گوید:

«چنین دیدم که آموزش تو را با آموزش کتاب خدا و تاویل آن و شرایع اسلام و احکام و حلال و حرام آن آغاز کنم .» (9)

گزارش هایی که در بخش مکتب آرودیم، نشان دهنده وجود آموزگاران مکتبی است در بعضی نوشته ها، افرادی همانند حجاج بن یوسف ثقفی (95 ق) پیش از حکومت او بر حجاز و عراق، ضحاک بن مزاحم (105 ق)، کمیت بن زید (126 ق) وعبدالحمید کاتب (132 ق) را به عنوان آموزگاران کودکان در مکتب ها معرفی کرده اند . (10)

در یکی از گزارش ها آمده است که شریح قاضی به آموزگار مکتبی فرزندش اجازه داده بود تا در صورت نافرمانی، او را تنبیه کند . (11)

یکی از جالب ترین گزارش های این، شیوه رفتار امام حسین علیه السلام با آموزگار فرزندش است . در روایتی چنین آمده است که عبدالرحمن السلمی به یکی از فرزندان امام حسین علیه السلام، سوره «حمد» را آموخت . هنگامی که کودک، آن سوره را نزد پدر خواند، امام حسین علیه السلام هزار دینار و هزار حله به آموزگار داد و دهان او را از در پر کرد . هنگامی که درباره این کار از ایشان پرسیدند، فرمود:

«واین یقع هذا من عطائه; (12) این بخششی که من کردم کجا و بخشش او (یعنی آموزشش) کجا؟»

باید افزود در زمان امویان، طبقه ای از آموزگاران زبر دست با عنوان «مؤدب » پدید آمدند که به آموزش بزرگ زادگان و فرزندان خلفا و امیران اموی می پرداختند . (13)

بعضی از مؤدبان این دوره که نام آنان در لا به لای کتاب های تاریخی آمده است، عبارتند از: ضحاک بن مزاحم و عامر الشعبی; مؤدبان فرزندان عبدالملک بن مروان، محمد بن مسلم الزهری; مؤدب پسر هشام، (14) سلیمان کلبی; مؤدب فرزند دیگر هشام، (15) عبد الحمد بن عبدالاعلی و یزید بن مساحق السلمی; مؤدبان ولید دوم و جعفر بن محمد; مؤدب مروان بن محمد . (16)

البته باید دانست که واژه مؤدب تنها در دوره اموی، معنایی بالاتر از آموزگار مکتبی پیدا کرد وگرنه در دوره های پیش به مواردی بر می خوریم که نشان دهنده یکسان بودن معنی آن با واژه مربی است .

برای نمونه، حضرت علی علیه السلام در روایتی فرمودند:

«ومعلم نفسه ومؤدبها احق بالاجلال من معلم الناس ومؤدبهم .» (17)

«کسی که به آموزش و پرورش خود می پردازد، سزاوارتر است به این که بزرگ داشته شود تا کسی که به آموزش و پرورش مردم می پردازد .»

هم چنین انس بن مالک در گزارشی که از آموزگاران ابو بکر، عمر و عثمان می دهد، با لفظ «مؤدب » از آنان یاد می کند . (18)

ب - آموزش بزرگسالان:
بلاذری در گزارشی آورده است که هنگام ظهور اسلام، هفده مرد از قریش می توانستند بنویسند . سپس آنان را نام می برد که در این بین، افرادی همچون حضرت علی علیه السلام، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، ابو عبیده جراح، ابوسفیان و دو پسرش یزید و معاویه، عبدالله بن سعد بن ابی سرح و طلحه به چشم می خورند . (19)

با این حال باید دانست که این سخن به معنی انحصار استادان آن زمان در این افراد نیست; زیرا:

1 - بعضی از این اشخاص در زمان ظهور اسلام، دارای سن کمی بودند ونمی توانستند به عنوان استاد مطرح باشند .

2 - انتقال علوم در آن زمان منحصر به کتابت نبود; برای نمونه، دانش هایی همچون انساب یا اخبار وایام عرب وجود داشته که از راه سینه به سینه منتقل می شد .

هر چند گزارش های رسیده از آموزگارانی که در زمان جاهلیت به بزرگسالان آموزش می دادند، کم تر سخن گفته اند، اما در این میان، به گزارشی بر می خوریم که می گوید سفیان بن امیة بن عبد شمس وابو قیس بن عبد مناف، نزد بشر بن عبدالملک، آموزش خط می دیده اند، که این دو، خود، آموزگار افراد دیگر می شدند . (20)

در گزارش دیگری آمده است که یهودیان یثرب پیش از ورود اسلام به آن سامان، به افرادی از دو قبیله اوس وخزرج، نوشتن عربی راآموزش می دادند . (21)

در این زمان، به کسانی که سه فن کتابت، شنا وتیراندازی را به خوبی می دانستند، «کامل » می گفتند، که افرادی مانند سعد بن عباده، رافع بن مالک، عبدالله بن ابی اوس، سوید بن صامت وحضیر الکتائب به این لقب مشهور بودند . (22)

ظهور اسلام در برقراری روابط استادی وشاگردی، نقطه عطفی به شمار می رود . در آغاز ظهور اسلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان تنها آموزگار اسلام در مکه، به آموزش قرآن واحکام ومعارف اسلامی به یاران خود می پرداخت کم کم با گسترش دانش وافزایش شمار اصحاب، آنان نیز به آموزش تازه مسلمانان پرداختند; برای نمونه، خباب بن ارت به سعید بن زید وهمسرش فاطمه، خواهر عمر، قرآن می آموخت . (23)

قرآن کریم در آیات فراوانی به این مساله اشاره می کند که پیامبر برای آموزش کتاب وحکمت فرستاده شده است . (24) با این حال، پیامبر برای نخستین بار در مدینه، از خود با واژه معلم یاد کرد و فرمود:

«انما بعثت معلما .»

«من تنها به عنوان آموزگار به رسالت برانگیخته شده ام .»

درباره دلیل گفتن این سخن در گزارش آمده است که در مسجد مدینه، دو مجلس تشکیل شده بود; گروه نخست به دعا وعبادت می پرداختند وگروه دیگر سرگرم یادگیری بودند . پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله درباره مجلس دوم فرمود:

«اینان به یادگیری فقه ودانش مشغول اند ونادان را آموزش می دهند . اینان از گروه اول برتر هستند ومن تنها به عنوان آموزگار برانگیخته شده ام .» آن گاه خود در جمع آنان نشست . (25)

در این دوره، بعضی از اصحاب به عنوان استاد به آموزش دیگر اصحاب می پرداختند . برای نمونه، عبدالله بن ام مکتوم ومصعب بن عمیر (26) آموزگار قرآن وعبادة بن صامت آموزگار اهل صفه (27) بودند .

گفته شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از عبدالله بن سعید بن عاص که کاتب ماهری بود، در خواست کرد تا به مردم کتابت بیاموزد . (28)

هم چنین ایشان، تازه مسلمانی به نام وردان را به یکی از آموزگاران مدینه به نام ابان بن سعید بن عاص سپرد وقرار شده بود ابان هزینه زندگی این تازه مسلمان را تامین کند وقرآن را نیز به او آموزش دهد . (29)

از نکته های جالب این دوره، وجود آموزگاران نوبتی است; یعنی آموزگارانی که گاهی معلم و گاهی شاگرد می شدند . نمونه آن را در قرار داد عمر با همسایه انصاری اش می توان دید . آنان چنین قرار گذاشته بودند که هر روز، یکی از آنان به مسجد برود ومطالب تازه یاد گرفته را به دیگری بیاموزد . (30)

نکته جالب دیگر این که، مهریه برخی زنان آموختن قرآن نزد شوهرانشان بود . در بعضی موارد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله چنین خطبه عقدی را برای آنان خواند . (31)

یکی از مسایل اساسی این دوره جواز مزد گرفتن در برابر آموزش قرآن بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آن را جایز دانست . ایشان فرمود:

«احق ما اخذتم علیه اجرا کتاب الله .» (32)

«سزاوارترین چیزی که می تواند در برابر آن، مزد بگیرید آموزش کتاب خداست .»

پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله برای اعزام آموزگاران به مناطق گوناگون شبه جزیره، اهمیت بسیاری قایل بودند . حضرت، معاذ بن جبل را برای آموزش احکام وقرآن، به مکه فرستاد . پس از مدتی، وی را به عنوان قاضی یمن برگزید که در آن جا افزون بر قضاوت، قرآن نیز به مردم می آموخت . (33)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پس از ناتوانی معاذ در اداره امور قضایی آن سامان، حضرت علی علیه السلام را به آن دیار روانه کرد . بر اساس تبلیغات علی علیه السلام، قبیله همدان به اسلام گرویدند . (34)

هم چنین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، عمرو بن حزم خزرجی را در حالی که هفده سال بیشتر نداشت، برای آموزش و گرفتن صدقه های نجرانیان به نجران فرستاد . (35)

البته گاهی حوادث ناگواری برای این آموزگاران رخ می داد . برای نمونه در سال سوم هجرت، گروهی از قبیله های عضل وقاره نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمدند و با ادعای مسلمانی گفتند:

«شماری از یاران خود را با ما بفرست تا فهم دین وخواندن قرآن را به ما بیاموزند واحکام اسلامی را به ما یاد دهند .»

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، شش نفر از اصحاب خود را همراه آنان فرستاد . نمایندگان عضل وقاره در محلی به نام رجیع خیانت ورزیدند وآنان را کشتند یا اسیر کردند . (36)

شبیه این حادثه در سال چهارم هجرت پیش آمد . در این حادثه شماری از آموزگاران اعزامی در «بئر معونه » به شهادت رسیدند . (37)

این مساله، کوشش خستگی ناپذیر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای آموزش قبیله های شبیه جزیره وجان فشانی اصحاب ایشان را در راه آموزش نشان می دهد .

پس از درگذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، شماری از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم چنان به آموزش قرآن ومعارف اسلامی می پرداختند . هر چند گفته اند عمر برخی اصحاب دانشمندان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مانند عبدالله بن مسعود، ابو الدرداء و ابوذر را به دلیل نشر احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، مدتی در مدینه زندانی کرد وآنان را از رفتن به دیگر مناطق سرزمین اسلامی باز داشت، (38) اما باید دانست که حساسیت اصلی او، انتشار احادیث سیاسی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و روایات فضایل اهل بیت علیهم السلام بوده است . (39)

وی، آموزش دانش های دیگر به ویژه آموزش قرآن (بدون تفسیر) را تشویق می کرد . (40)

از عبدالله بن عباس نقل شده است که عمر، مردم را در مسایل قرآنی به ابی بن کعب، در مسایل ارث به زید بن ثابت، در مسایل فقهی به معاذ بن جبل ارجاع می داد . مسایل اقتصادی ومالی را نیز خود حل می کرد . (41)

هم چنین تنی چند از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را با عنوان آموزگار برای آموزش قرآن به مناطق گوناگون می فرستاد . برای نمونه، در سال 21 ق عمار بن یاسر به عنوان امیر وعبدالله بن مسعود را به عنوان معلم به کوفه فرستاد . (42)

همه این مسایل نشان می دهد که آموزگاران در رشته های گوناگون، به صورت تخصصی فعالیت می کردند .

از مهم ترین مسایل قابل توجه در این باره سیره وگفتار حضرت علی علیه السلام درباره آموزش وحقوق مترتب بر آن است . ایشان که در دوران 25 ساله خانه نشینی، به آموزش اصحاب خاص خود مانند ابوذر، عمار وسلمان پرداخت . سپس هنگام زمام داری، دیدگاه های کلان خود را درباره آموزش مطرح کرد .

حضرت آموزش مردم برای رهایی از جهل را یکی از حقوق مردم بر خود (به عنوان والی) می دانست . (43) هم چنین به فرماندار مکه سفارش کرده که به جاهلان، دانش بیاموزد . (44)

از برخی روایت های حضرت علی علیه السلام چنین بر می آید که در زمان ایشان، رابطه استاد وشاگرد آن گونه بوده است که ایشان ناگزیر می شود حقوق استاد بر شاگرد را به قرار زیر بر شمارد:

«از حقوق عالم (استاد) آن است که از او، پرسش فراوان نشود و در پاسخ گرفتن از آنچه پاسخ آن دشوار است، پافشاری نشود . هر گاه کسل شد، در دانش آموزی، پافشاری نشود و وقتی ایستاد، لباس او (جهت پاسخ دادن به پرسشها) گرفته نشود و با دست به او اشاره نشود و اسرار او فاش نشود، نزد او از هیچ کسی غیبت نشود . هم چنان که او، امر خدا را (آموزش) حفظ کرده است، به او احترام گذاشته شود . متعلم (شاگرد) رو به روی او بنشیند و از طولانی شدن سخنان او خسته نشود و وقتی متعلم وارد مجلس عالم شد، در آغاز سلامی همگانی بدهد . آن گاه سلام مخصوصی به عالم کند . در نهان و آشکار، حرمت او را حفظ کند وحق او را بشناسد; زیرا اجر ومنزلت او از روزه دار شب زنده دار مجاهد در راه خدا، بیشتر است .» (45)

«در دیگر روایات های منسوب به حضرت علی علیه السلام و در مجلس او، با دیگران مشورت نشود، هنگامی که او اشاره نشود در حضور او، سخنان دیگران که بر خلاف نظر اوست، نقل نشود و اگر کاری دارد، متعلم باید پیش از دیگران، حاجت او را بر آورده سازد .» (46)

پس از طبقه اصحاب بزرگ پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مانند حضرت علی علیه السلام، عبدالله بن مسعود و ابن کعب (47) که نخستین گروه از آموزگاران جامعه اسلامی بودند، نوبت به آموزگاران طبقه دوم اصحاب یعنی صغار (یاران کوچک) می رسد . محدوده زمانی فعالیت آنان از آغاز حکومت معاویه در سال 41 تا اوایل قرن دوم هجری است . (48)

در این گروه، کسانی جای می گیرند که مانند عبدالله بن عباس (3 ق . ه - 68 ق)، امام حسن علیه السلام (3 - 50 ق)، امام حسین علیه السلام (4 - 61ق)، عبدالله بن جعفر (1 - 80ق) وعبدالله بن زبیر (1 یا 2 - 73ق) دوره کودکی ونوجوانی خود را در دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله گذارنده اند، یا آن که مانند ابو هریره (59 ق)، مدت کمی با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به سر برده وبیشتر دانش خود را از اصحاب دیگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آموخته اند .

این طبقه در شهرهای گوناگون اسلامی مانند مدینه، مکه، یمن، کوفه، بصره، دمشق و دیگر شهرهای شام، مصر ونیز شهرهای مختلف خراسان پراکنده شدند . آنان در حلقه های درسی خود که بیشتر در مسجدهای جامع آن شهرها برپا می شد، به آموزش فقه، تفسیر، لغت وکلام می پرداختند . (49)

سومین گروه از آموزگاران که تا پایان دوره امویان (سال 132 ق) می زیستند، طبقه تابعین بودند که نزد صحابه بزرگ وکوچک، شاگردی کرده ودر بعضی موارد با طبقه صحابه صغار هم زمان بودند، در این طبقه، بزرگانی همچون امام سجادعلیه السلام (38 - 94ق)، امام باقرعلیه السلام (57 - 114ق)، ابراهیم نخعی (95 یا 96 ق)، اصبغ بن نباته (پس از 101 ق)، سعید بن مسیب (13 - 94ق) : حسن بصری (110ق)، سعید بن جبیر (45 - 95ق) وشریح قاضی (78 یا 79 یا 82ق) بودند که مجالس درسی خود را با صدها شاگرد در شهرهای گوناگون اداره می کردند . (50)

دو گروه از استادان این دوره به «فقیهان سبعه » و «فقیهان سته » معروف شده بودند .

فقیهان سبعه به هفت تن از بزرگترین فقیهان مدینه گفته می شد که در شکل گیری مدرسه فقهی حجاز نقش اساسی داشتند . پایه درسی این مدرسه، بر احادیث نبوی نقل شده از صحابه استوار بود . این فقهان عبارت بودند از:

عروقة بن زبیر بن عوام (23 - 93 یا 94 ق)، سعید بن مسیب مخزومی (13 - 94ق)، سلیمان بن یسار (34 - 103 یا 107ق)، خارجة بن زید بن ثابت (99 یا 100ق)، قاسم بن محمد بن ابی بکر (37 - 107 یا 108 ق) و ابوبکر بن عبدالرحمان مخزومی (93 یا 94 ق). (51)

فقهیان ستة نیز شش تن از بزرگترین فقیهان کوفه وشاگردان عبدالله بن مسعود (52) بودند که در پی ریزی مبانی مکتب فقهی کوفه که بر اساس رای وقیاس بود، نقش داشتند . آنان عبارت بودند از: علقمه بن قیس نخعی (61 یا 62ق)، مسروق بن اجدع همدانی (62 یا 63ق)، عبیده بن عمر سلمانی مرادی (72 ق)، حارث بن عبد الله همدانی (65 ق)، اسود بن یزید نخعی (75ق) و شریح بن حارث معروف به شریح قاضی (78 یا 79 یا 82 ق). (53)

از نکته های مهم دوره تابعین، سرآمد شدن بسیاری از موالی دانش های گوناگون اسلامی است . موالی، گروه های تازه مسلمان از نژادهای غیر عرب بودند که با قبیله های گوناگون عرب پیمان بسته بودند و در شمار آن قبیله ها در می آمدند .

سیاست بنی امیه که بر تعصبهای قبیله ای استوار بود، موالی را در جایگاه پست اجتماعی قرار می داد . معاویه هنگامی که افزونی جمعیت موالی را در کوفه دید، قصد داشت به کشتار گسترده آنان دست یازد که سرانجام به کوچ دادن آنان به بصره وشام راضی شد . (54)

بسیاری از مردم نیز به موالی به دیده شهروندان درجه دوم می نگریستند . موالی به دلیل محروم بودن از بسیاری از حقوق اجتماعی، در رنج فراوان بودند . (55) با این حال، موالی به دلیل عشق روز افزون به اسلام ومعارف اسلامی و نیز برای بر کشیدن موقعیت اجتماعی خود، در راه کسب معارف اسلامی بسیار می کوشیدند . هنوز قرن اول هجری به پایان نرسیده بود که بسیاری از موالی در شمار شخصیت های علمی دنیای اسلام در آمدند . آنان در میدان دانش، گوی سبقت را از عرب ها ربوده بودند .

دلیل پیش آمدن چنین وضعیتی را می توان در موارد زیر دانست:

1 - غرق شدن عرب ها در پیرایه های دنیایی;

2 - اهمیت ندادن عربها به دانش اندوزی;

3 - جمعیت فراوان موالی .

در اواخر دوره اموی واوایل دوره عباسی، بزرگترین فقیهان اسلامی را این طبقه تشکیل می دادند .

بعضی از این بزرگان عبارتند از: حسن بصری ومحمد بن سیرین در بصره، عطاء بن ابی رباح، مجاهد بن جبیر، سعید بن جبیر وسلیمان بن یسار در مکه، طاووس وهمام بن منبه در یمن، ربیعة الرای وابن ابی زناد در قباء، عطاء بن عبدالله خراسانی در خراسان، مکحول در شام ومیمون بن مهران در جزیره . (56)

گفته شده است که پس از عبدالله بن عباس، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمرو بن عاص، دانش فقه در همه شهرهای اسلامی به جز مدینه، به موالی منتقل شد . تنها در مدینه، سعید بن مسیب قریشی وجود داشت . (57)

از دیگر نکته های مهم در این دوره، سفرهای علمی استادان مسلم ونیز برخی دانشجویان به مناطق گوناگون سرزمین اسلامی برای کسب دانش اسلامی به ویژه حدیث بود . به این سفرها «رحله » می گفتند; که از آن به عنوان عامل هجرت در آموزش می توان یاد کرد .

بنیان گذار این حرکت، صحابه بودند . برای نمونه ابو ایوب انصاری که خود از یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بود، تنها برای شنیدن یک حدیث که یکی از اصحاب، بی واسطه از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله شنیده بود، به مصر سفر کرد . جابر بن عبدالله انصاری، دیگر صحابی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز برای شنیدن یک حدیث یک ماه راه را پیمود و به شام رفت . (58)

«رحلة » در میان تابعین، رشد بیشتری یافت; زیرا آنان می خواستند، احادیث پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را با کمترین واسطه بشنوند . یکی از تابعان به نام ابوالعالیه می گوید: ما در بصره احادیثی را به نقل راویان از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می شنیدیم، اما راضی نمی شدیم تا آن که به مدینه سفر می کردیم و حدیث را از زبان خود اصحاب می شنیدیم .

در این میان، برخی تابعین همانند مسروق به کثیر الترحال (59) معروف شدند; زیرا به گفته شعبی، همیشه در حال سفر به مناطق گوناگون سرزمین اسلامی بودند . (60)

در پایان این بخش، برای آن که روابط میان استاد وشاگرد بیشتر آشکار شود، گوشه ای از حقوق استاد بر شاگرد را به نقل از رسالة الحقوق نوشته بزرگ ترین تابعی، یعنی امام سجادعلیه السلام می آوریم:

«حق آن که تو را با دانش خود پروریده، آن است که او را بزرگ داری ووقار مجلسش را حفظ کنی و به خوبی، به سخنان او گوش فرا دهی و به سوی او روی آوری، وصدای خود را بلند نکنی . هر گاه کسی از او پرسشی کرد، تو در پاسخ دادن، پیش دستی نکنی . در مجلس او، از دیگران، سخن نگویی واز کسی غیبت نکنی . از کسی که نزد تو از او بدگویی می کند پشتیبانی نکنی وعیب های او را بپوشانی و فضایل او را آشکار سازی . با دشمنان او همنشین نگردی ودوستان او را، دشمن نگیری .

اگر این حقوق را رعایت کردی، فرشتگان خداوند برای تو گواهی خواهند داد که قصد تو از دانش آموزی از او، تنها برای خداوند بوده است نه برای مردم .» (61)

3 - مواد آموزشی:
الف - مواد عملی:
با توجه به زندگی قبیله ای عرب ها در جاهلیت ونیز بروز جنگ های قبیله ای فراوان در آن زمان، آموزش های عملی همچون اسب سواری وتیراندازی، بیشترین مواد آموزشی آن دوره را تشکیل می داد .

اسلام نیز مردم را به آموزش فنون عملی مناسب به فرزندان خود برای زمان جنگ تشویق می کرد . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در روایتی خطاب به مردم فرمودند:

«به فرزندان خود، تیر اندازی واسب سواری بیاموزید .» (62)

هم چنین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای تشویق مردم به یادگیری فنون جنگی در تمرین های آنان شرکت می کرد . گفته شده است که ایشان در تمرین های تیراندازی انصار که به صورت مسابقه برگزار شده بود، شرکت کرد و همراه آنان تیر انداخت . (63)

از مهم ترین تشویق های اسلام به یادگیری فنون جنگی، تشویق به برقراری مسابقه وحلال شمردن مسابقه های مربوط به فنون جنگی مانند تیر اندازی و اسب سواری بود . درباره تشویق مردم به مسابقه، مسابقه های شترسواری پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، کشتی گرفتن پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با یک عرب نیرومند و مشروع بودن مسابقه های اسب سواری وتیراندازی، در کتاب های روایی، سخنان فراوانی وارد شده است . (64)

ب - مواد علمی:
در برخی نوشته ها، از خط، حساب، امثال ومسایل آیینی به عنوان مواد درسی دوره جاهلیت یاد شده است . (65)

هم چنین گفته شده است که نصرانی های عراق در آن زمان، زبان ولغت بنی ارم را در مدرسه های خود، آموزش می دادند . (66)

در این بخش، به روند تحول خط در این دوره می پردازیم; زیرا خط در این زمان ودوره های پس از آن، افزون بر این که در شمار مواد علمی و آموزشی بود، مهم ترین وسیله انتقال دانش به دیگران ونسل های آینده نیز به شمار می رفت .

درباره ریشه خط عربی، دو نظر اساسی وجود دارد:

نظریه اول: بر اساس این نظر، این خط در خط فینیقی ریشه دارد که پس از چندی، خط مسند از آن، انشعاب یافت . به دلیل اسناد این خط به حضرت هود پیامبرصلی الله علیه وآله به آن، مسند می گفتند .

پس از مدتی، این خط در حیره وانبار گسترش یافت ودر تعامل با حروف سریانی، تغییر وتحولی در آن به وجود آمد . بدین ترتیب، خط حیری وانباری نامیده شد . این خط پیش از اسلام، به مکه ویثرت رفت و به خط حجازی معروف شد . در آن جا، به دو صورت مبسوط و مستدیر، از آن استفاده می کردند . پس از بنای شهر کوفه در سال 17 ق، گونه مبسوط این خط به آن جا رفت و تکامل یافت . کوفه در آن هنگام به یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی اسلام تبدیل شده بود . این خط در آن دوره به مرتبه بالایی از زیبایی رسید; به گونه ای که شایسته نوشتن قرآن ها گردید . از آن پس، از این خط به عنوان خط کوفی یاد می کنند .

گونه دیگر این خط، یعنی مستدیر در نوشتن نامه های رسمی وغیر رسمی به کار می رفت .

در آغاز، خط کوفی برابر خطوط معروف آن زمان همانند سریانی، عبری، ایرانی ورومی، اهمیت چندانی نداشت، اما به سرعت مراحل رشد را پیمود و در زمان حکومت حضرت علی علیه السلام در کوفه; به اوج رشد خود نزدیک تر شد، کم کم خط کوفی از خط حجازی، فاصله گرفت و خط حجازی در همان مراحل ابتدایی رشد خود باقی ماند . این خط در نیمه نخست قرن اول هجری به آخرین صورت مستقل ومشخص خود رسید . (67)

نظریه دوم: این نظریه، ریشه خط عربی را در خط سریانی می داند .

یکی از هواداران این نظریه، بلاذری است . وی هنگام بیان ریشه خط عربی می گوید: سه نفر از قبیله طی، پس از مقایسه حروف عربی با حروف سریانی، خط را اختراع کردند . آن گاه، عده ای از انباریان، این خط را از آنان فرا گرفتند . سپس این خط به حیره منتقل شد و از آن جا به وسیله بشر بن عبدالملک به مکه آمد . این گونه بود که افرادی همچون سفیان بن امیه وابو قیس بن عبد مناف، آن را از او فرا گرفتند و به طایف منتقل کردند . بدین ترتیب، این خط در مناطق گوناگون رواج یافت . (68)

برخی دیگر در تقریر نظریه دوم می گویند: سریانی های ساکن عراق به ویژه اهل حیره، پیش از اسلام، خطوط گوناگونی داشتند که از آن جمله، «خط سطرنجیلی » را می توان نام برد . سریانی های مسیحی در نوشتن کتاب های مقدس ومذهبی خود از این خط استفاده می کردند .

پیش از اسلام، یکی از اهالی انبار، این خط را فرا گرفت . سپس به مکه رفت و در آن جا، عده ای این خط را از او فرا گرفتند .

پس از اسلام نیز مسلمانان از خط سطرنجیلی برای نگارش قرآن کریم بهره گرفتند، چنان که پیش از آن، مسیحیان، کتاب های مقدس خود را با آن می نگاشتند .

پس از مدتی به ویژه در دوره بنی امیه، خط سطرنجیلی تغییراتی یافت وخط کوفی نام گرفت . خط کوفی در نگارش قرآن کریم به کار گرفته می شد . در همین زمان، از خط نبطی - که بعدها خط نسخ از آن پدید آمد - در نگارش نامه های دولتی وغیر دولتی بهره می گرفتند . (69)

به هر حال، هر کدام، از این دو نظریه را بپذیریم، واقعیت آن است که حروف خط کوفی در آغاز، بدون نقطه وحرکت های اعرابی بود . با توجه به آن که حافظان و قاریان قرآن، فراوان بودند وقرائت آن را سینه به سینه از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می آموختند، در هنگام قرائت، اشتباه کمتری رخ می داد .

با این حال، پس از نیمه نخست قرن اول هجری، اعراب به دلیل در هم آمیختن با اقوام دیگر، در قرائت قرآن دچار اشتباه شدند و برای پیشگیری از اشتباه باید چاره ای اندیشیده می شد .

در این زمان، زیاد بن ابیه; والی عراق (در سال های 50 - 53ق) در این باره با ابوالاسود دئلی مشورت کرد . وی پس از اندیشه فراوان، علامت های فتحه، ضمه وکسره را اختراع کرد که در آغاز، به صورت نقطه هایی ناهمرنگ با حروف نگاشته می شد . اما او توانست برای نقطه گذاری علامت های تشدید وساکن، چاره ای بیندیشد .

نصر بن عاصم (89 یا 90ق) ویحیی بن یعمر، دو تن از شاگردان ابوالاسود بودند که در زمان حکومت حجاج بر عراق (75 - 86ق) برای نقطه گذاری حروف کوفی به شکل کنونی اقدام کردند . در آن زمان، برای آن که نقطه های حروف با نقطه های علامت حرکت، اشتباه نشود، نقطه های حروف را با همان رنگ حروف ونقطه های حرکت را به رنگ دیگری - معمولا رنگ سرخ - می نوشتند . سرانجام، خلیل بن احمد فراهیدی (175 ق) در عصر اول عباسی، نقطه های علامت حرکت را به علامت کنونی فتحه، ضمه وکسره تبدیل کرد .

وی همچنین علامت های تنوین، تشدید وسکون را پدید آورد . (70)

از جمله گزارش های رسیده درباره آموزش خط آغاز در این دوره، می توان به فرمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عبدالله بن سعید عاص اشاره کرد که در آن، به او دستور داد تا به مردم مدینه، کتابت بیاموزد . (71) آموزش کتابت از سوی برخی اسیران بدر کودکان مدینه نیز شاهد خوبی است . (72)

هم چنین عبادة بن صامت، یکی از اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به اهل صفه، کتابت و قرآن می آموخته است . (73)

از سوی دیگر، دستورهای حضرت محمدصلی الله علیه وآله مانند «قیدوا العلم بالکتاب » (74) وقرار دادن آموزش کتابت در شمار یکی از حقوق پدر بر فرزند (75) ، سبب تشویق مردم به آموزش خط شد .

باید افزود روایت های متعددی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره چگونگی نوشتن بسمله رسیده است که بر فرض صحت آن، به روند تحول خط در زمان ایشان می توان پی برد . (76)

هم چنین از گزارش هایی که از زبان حضرت علی علیه السلام در سفارش به کاتب و بعضی کارگزاران خود رسیده است، به دو نکته پی می بریم:

1 - آگاهی فراوان حضرت علی علیه السلام از خط;

2 - پیشرفت خط در زمان حضرت علی علیه السلام .

در یک گزارش، حضرت علی علیه السلام خطاب به کاتب خود، عبیدالله بن ابی رافع فرمودند:

«در دوات، لیقه قرار بده و قلمت را دراز گردان (تا مرکب در آن، روان و درست روی کاغذ آید) وبین سطرها را گشاده گیر وحرف ها را به هم نزدیک بنویس; زیرا این روش برای زیبایی خط، بسیار شایسته است .» (77)

ایشان در گزارش دیگر خطاب به فرمانداران خود، دستور العمل زیر را صادر فرمودند:

«قلم هایتان را تیز کنید وسطرهای نوشته های تان را نزدیک هم بنگارید . هر گاه به من نامه می نویسید، حرفهای اضافی را حذف کنید ومقاصد اصلی را بنویسید . از زیاده نویسی بپرهیزید; زیرا اموال مسلمانان، تاب تحمل زیان را ندارد .» (78)

یکی از مهم ترین مواد آموزشی دوران جاهلیت، علم انساب (نسب شناسی) بود که به دلیل فخر فروشی های قبیله ای، اهمیت فراوانی داشت . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله چون یکی از مهم ترین اصول دین خود را شرافت بر اساس تقوا قرار داده بود، از اهمیت این علم کاست . ایشان، این دانش را تنها به اندازه ای که با آن بتوان صله ارحام نمود، تشویق کرد . (79)

درباره آن نیز فرمود:

«دانستنش، سودی ندارد وندانستنش، زیانی .» (80)

این دانش در دوران امویان به دلیل افزایش تعصب های قبیله ای، دوبار رشد کرد . در این دوره، نسب شناسان مشهوری مانند دغفل پدید آمدند که معاویه از او خواست علم انساب ونجوم وعربیت را به فرزندش، یزید بیاموزد . (81)

ظهور دین اسلام وعرضه معارف واحکام الهی از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، مهم ترین تحول را در مواد آموزشی این دوره پدید آورد . در این دوره، قرآن، کتاب آسمانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان اصلی ترین محور آموزش مورد توجه قرار گرفت .

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله از همان آغاز نزول قرآن، آیه های نازل شده را به تدریج به یاران خود آموزش می داد . اصحاب نیز در خانه های خود و دیگر مکان های آموزشی آن دوره، به فراگیری، حفظ وفهم آیات قرآن می پرداختند .

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله افزون بر آموزش قرائت قرآن، آموزش تفسیر آیات را نیز به اصحاب خود یاد می داد .

بنابر گفته سیوطی، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله تفسیر همه یا بیشتر قرآن را برای اصحاب خود بیان می فرمود . (82) در دوره مدینه، برخی یاران پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مانند ابی بن کعب وعبدالله بن مسعوداز استادان مسلم قرائت قرآن بودند، به گونه ای که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، تازه مسلمانان را به فراگیری قرآن نزد آنان تشویق می کرد . (83)

هم چنین گزارشی از یکی از اصحاب به نام عبادة بن صامت رسیده است که در آن، خود را آموزگار قرآن اصحاب صفه معرفی می کند . (84)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هنگام پذیرش هیات های نمایندگی اعراب (وفود)، پس از اسلام آوردن آنان، یکی از شرایط اصلی خود را، آموختن قرآن ویاد گرفتن امور دینی قرار می داد . (85)

آموزش قرآن پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به اوج رشد خود رسید . عمر با بهانه هایی همچون ترس از ترک کتاب خداوند (86) و برای پیش گیری از درهم آمیختن حدیث با قرآن (87) ، نقل وتدوین احادیث نبوی را محدود ساخت . وی برای حافظان قرآن، سهمیه ویژه ای از بیت المال قرار داده بود .

حضرت علی علیه السلام به ویژه در دوران حاکمیت خود در کوفه، با تبیین ابعاد گوناگون قرآن، مردم را به فراگیری آن تشویق می کرد . (88)

ایشان در نامه ای به امام حسن علیه السلام، بیان می کند که نخستین ماده آموزشی که به عنوان پدر به او یاد داده، آموزش کتاب خدا بوده است . (89)

سیره حضرت علی علیه السلام و دیگر امامان شیعه در تاکید وتشویق به آموختن قرآن وتدبر در آن، یکی از عوامل تشویق شیعیان به فراگیری این ماده آموزشی بوده است . (90)

در این دوره، برخی از اصحاب یا تابعین به عنوان مفسر قرآن مطرح شدند . مانند: حضرت علی علیه السلام، ابن مسعود، ابن عباس، ابی بن کعب، زید بن ثابت، ابوموسی اشعری وعبدالله بن زبیر . باید گفت بیشترین روایت های تفسیری اهل سنت از حضرت علی علیه السلام، ابن مسعود وابن عباس است . (91) در میان تابعین نیز به بزرگترین شاگردان ابن عباس مانند مجاهد، عطاء بن ابی ریاح، عکرمة، سعید بن جبیر وطاووس - که همگی از موالیان بودند (92) - و تفسیر را در مکه از او فرا گرفتند، می توان اشاره کرد .

از مهم ترین مفسران تابعی این دوره، امام باقرعلیه السلام است که محمد بن اسحاق الندیم، از کتاب تفسیر او در صدر کتاب های تفسیری نام می برد . (93)

آموزش احکام اسلامی که بعدها فقه نام گرفت، یکی دیگر از مواد آموزشی بود . آموزش فقه از همان آغاز ظهور اسلام وهمراه با آموزش قرآن شروع شده است .

گزارش های متعددی درباره تشکیل جلسه های فقهی در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مدینه رسیده است . در یکی از گزارش های چنین آمده است که اصحاب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پس از برپایی نماز صبح، با تشکیل حلقه هایی به قرائت قرآن ویادگیری فرایض (واجبات) وسنن (مستحبات) می پرداختند . (94)

در گزارش دیگری به نقل از ابو سعید خدری آمده است که ماده آموزشی مورد گفت و گو در جلسه های اصحاب، فقه بود . (95)

ناگفته پیداست که منبع اصلی فقه در این دوره، روایت های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بوده است که از آن، به نام سنت یاد می شود .

پس از در گذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله دست اصحاب از منبع اصلی احکام کوتاه شد . افزون بر آن، سیاست نظام حاکم مبنی بر گوشه نشین کردن حضرت علی علیه السلام واهل بیت علیهم السلام نیز سبب شد خلفای سه گانه به ویژه عمر، منبع دیگری به نام «رای » را در فقه دخالت دهند . (96)

بعدها، فقه مبتنی بر رای به وسیله ابن مسعود به کوفه رفت وسبب پدید آمدن مکتبی به نام مدرسه الرای یا مدرسة العراق در آن سامان شد .

عواملی همچون دوری کوفه از مرکز حکومت اسلامی (مدینه)، افزایش فتوحات وپدید آمدن مسایل جدید در سرزمین های تازه فتح شده، رشد این مکتب را درپی داشت .

این مکتب با تلاش شاگردان ابن مسعود همچون علقمة بن قیس همدانی (61 یا 62 ق)، مسروق بن اجدع همدانی (62 یا 63ق)، اسود بن یزید نخعی (75ق) وعبیده بن عمرو سلمانی مرادی (72ق) به رشد خود ادامه داد . برخی نوشته ها، آنان را پایه گذاران مکتب رای دانسته اند . (97)

آنان، مشهورترین فقیهان شصت گانه (98) شاگرد ابن مسعود بودند .

این مکتب سپس به حماد بن سلیمان (119 یا 120 ق) منتقل شد . ابو حنیفه نعمان بن ثابت زوطی (80 - 150ق) پس از 18 سال شاگردی نزد حماد، اصول این مکتب را فرا گرفت (99) و آن را سامان دهی کرد . سپس وی با یاری شاگردان خود همانند ابو یوسف (113 - 182ق) توانست پایه های این مکتب را مستحکم سازد .

در همین دوره فقه مدینه که پس از مرگ عمر (23ق) وآسان گیری عثمان بر پایه استناد به احادیث نبوی، به رشد خود ادامه می داد، مکتبی به نام مدرسة الحجاز یا مدرسة الحدیث را پدید آورد . محدثان وفقیهان بزرگی از میان اصحاب مانند جابر بن عبدالله انصاری (74 یا 78ق)، عبدالله بن عباس (68ق)، ابو هریره، ابو سعید خدری (74ق) وعبدالله بن عمر (73 یا 74 ق) پرچم دار این مکتب بودند . فقیهان تابعین مانند عروة بن زبیر (93 یا 94ق)، سعید بن مسیب مخزومی (94ق)، سلیمان بن یسار (103ق) ، خارجة بن زید بن ثابت (99 یا 100ق)، قاسم بن محمد بن ابی بکر (107 یا 108 ق)، عبیدالله بن عبدالله بن عتبه (94 یا 98ق) وابوبکر بن عبدالرحمان مخزومی (93 یا 94ق) که به فقیهان هفت گانه سبعه معروف بودند، این مکتب را به شکوفایی رساندند . (100)

در همین زمان، فقه اهل بیت علیهم السلام بر پایه استناد به احادیث صحیح نبوی که به حضرت علی علیه السلام منتقل شده بود، پایه ریزی شد . حضرت آن را در کتابی بزرگ به نام کتاب علی علیه السلام ثبت کرده بود . (101) پس از آن، این کتاب و دیگر علوم نبوی به امامان بعدی منتقل شد واین فقه به رشد خود ادامه داد .

این فقه در اواخر دولت اموی ودر زمان امامت امام باقرعلیه السلام (94 - 114ق) وامام صادق علیه السلام (114 - 148ق) جدا از فقه های رایج اهل سنت شناخته می شد . (102) ائمه علیهم السلام همین فقه را به شیعیان وشاگردان خاص خود آموزش می دادند .

یکی دیگر از مهم ترین مواد آموزشی این دوره، علم نحو است . بنا به نوشته ابن الندیم وباور بسیاری از دانشمندان، ابوالاسود دئلی دانش نحو را از حضرت علی علیه السلام فرا گرفته بود، ولی تا زمان حکومت زیاد بن ابیه بر کوفه (50 - 53ق)، آن را به کسی یاد نداد . زیاد پس از دیدن غلطهای فراوان حتی در قرائت قرآن کریم، از ابوالاسود در خواست کرد دانش خود را منتشر سازد . (103)

دانش نحو پس از ابوالاسود به وسیله شاگردان او همانند یحیی بن یعمر، میمون بن اقرن ونصر بن عاصم به رشد خود ادامه داد . (104)

از دیگر مواد آموزشی این دوره که به ویژه در نیمه دوم قرن اول ونیمه اول قرن دوم هجری، رشد فراوانی داشت، دانش کلام بود .

هر چند شیعه وپس از آن، خوارج، دارای مبانی کلامی ویژه خود بودند، اما معتزله در این دوره، یکی از پرشورترین مجالس کلامی را در عراق به ویژه بصره به خود اختصاص داده بودند .

پرچم دار این حرکت، واصل بن عطاء (80 - 131ق) بود . وی در مسجد بصره، بر سر بعضی مسایل کلامی با استاد خود، حسن بصری (110ق) درگیر و از او جداشد . حسن دراین باره گفت: «اعتزل عنا واصل; واصل از ما کناره گرفت .» پس از آن، واصل واصحابش، معتزله نامیده شدند . (105)

هم چنین در این دوره، شاهد ظهور متکلمانی هستیم که متهم به قدری گری شدند . آنان به دلیل عقاید خاص خود که با عقاید رایج مردم وحاکمان آن زمان سازگار نبود، جان خود را از دست می دادند . برای نمونه معبد بن عبدالله جهنی بصری معروف به معبد جهنی، در سال 80 ق به دلیل ابراز عقیده تفویض به دست حجاج یا عبدالملک بن مروان کشته شد . (106) غیلان دمشقی در زمان حکومت هشام بن عبدالملک (105 - 125ق) (107) و جهم بن صفوان وجعد بن درهم در اصفهان وکوفه به دست والیان اموی کشته شدند . (108)

هم چنین گزارش هایی از مباحث کلامی میان مسلمانان ومسیحیان وجود دارد که شاهد رساله «مناقشه بین مسیحی ومسلمان » اثر یوحنای دمشقی (54 - 128 ق) است . وی معاصر معبد جهنی وغیلان دمشقی بوده است . (109)

شیعیان به دلیل اختلاف های کلامی با عامه مسلمانان، از همان آغاز به مسایل کلامی روی آوردند . امامان شیعه نیز به پرورش متکلمان همت گماشتند .

در بعضی نوشته ها، خالد بن سعید بن عاص، صعصعة بن صوحان، میثم بن یحیی تمار، کمیل بن زیاد، اویس قرنی، سلیم بن قیس هلالی، اصبغ بن نباته، حارث همدانی، جابر بن یزید جعفی وقیس بن ماصر به عنوان متکلمان این دوره معرفی شده اند . (110)

درباره قیس گفته شده که وی، کلام را از امام علی بن الحسین علیه السلام فرا گرفته است . (111)

مباحث کلامی نهج البلاغه وصحیفه سجادیه ونیز نمونه های دیگری از روایت های کلامی از امام حسین علیه السلام و امام باقرعلیه السلام نشان می دهد که این ماده آموزشی تا چه اندازه در میان شیعیان رواج داشته است . (112)

با استناد به همین مباحث، این ادعای خیاط معتزلی (300ق) وبعضی معاصران ماننداحمد امین مصری مبنی بر این که شیعه در مباحث کلامی خود از معتزله تاثیر پذیرفته اند، رد می شود . (113)

از مواد آموزشی غیر اسلامی نیز دانش پزشکی را می توان نام برد .

در کتاب های مربوط به «طبقات الاطباء» ، از پزشکانی همچون حرث (حارث) بن کلده وفرزندش نضر بن حرث، ضماد بن ثعلبه ازدی و ابن ابی رمثة تمیمی نام برده شده است که در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به حرفه پزشکی مشغول بوده اند . (114)

هم چنین از پزشکانی مسیحی همانند ابوالحکم وابن اثال یاد شده است که در زمان معاویه، در شام به طبابت مشغول بوده اند و معاویه به آنان اطمینان داشته است . (115)

پیش تر گفیتم که در بیمارستان ولید بن عبدالملک (86 - 96 ق) که در سال 88 ق بنا شد، مسایل آموزشی نیز مطرح بوده است، گر چه برای اثبات آن مدرکی در دست نداریم . (116)

علم نجوم، یکی دیگر از مواد آموزشی است که در دوره مورد بحث مورد توجه بوده است . شاهد آن، آیات فراوان قرآنی است که از تعیین زمان - به ویژه زمان حج - به وسیله هلال های ماه (117) ، به دست آوردن شمارش سال ها به وسیله خورشید و ماه (118) ، راه یابی به وسیله ستارگان در بیابان و دریا (119) ، سخن به میان آورده است .

روایاتی نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در تشویق به فراگیری نجوم به ما رسیده است . (120)

افزون بر آن، وجود احکام اسلامی مانند اوقات نماز، اوقات حج وعمره، روزه ماه مبارک رمضان، تعیین عید فطر وقربان و قبله، آموزش نجوم را در میان مسلمانان، ضروری می ساخت . گسترش فتوحات سرزمین های دوردست وحتی دریاها، این ضرورت را دو چندان می کرد .

در این میان، روایتی از حضرت علی علیه السلام درباره نهی از یادگیری نجوم رسیده است . این روایت ناظر به بخشی از این دانش است که برای ستارگان در سرنوشت انسان ها وحوادث روی زمین، تاثیر استقلالی (تاثیری بدون اجازه، اذن وقانون خداوند) قایل است . این روایت در برخورد با ستاره شناسی صادر شده است که حضرت علی علیه السلام را از رفتن به جنگ خوارج در آن ساعت به دلیل اوضاع ستارگان نهی می کرد . حضرت علی علیه السلام بخشی از نجوم را که برای راه یابی در بیابان ودریا به کار می آید ضروری می شمارد، وبخش دیگر را کهانت می داند . (121)

شاهد دیگر بر مشروع بودن بخش اول نجوم آن است امام صادق علیه السلام در روایتی، نجوم راعلمی از علوم پیامبران دانسته وحضرت علی علیه السلام را داناترین مردم به این علم معرفی کرده است . (122)

از روایات متعدد در زمان حضرت علی علیه السلام در می یابیم که حضرت با ستاره شناسانی از تبار فارسیان، درباره نجوم وکیفیت تاثیر آن بحث کرده است . (123)

در دوران معاویه نیز شاهد ظهور ستاره شناسی در میان عرب ها به نام دغفل هستیم که معاویه، او را برای آموزش نجوم به فرزندش بر می گزیند . (124)

یکی از مواد آموزشی این دوره اغانی (125) ، (موسیقی غنایی) بود که در رواج فساد وبی بند وباری در جامعه مسلمانان، در این دوره به ویژه نیمه دوم قرن اول، نقش فراوانی داشت .

ابوالفرج اصفهانی (126) در کتاب الاغانی در شرح حال سردمداران این نوع موسیقی مانند طویس نوشته که بسیاری از آنان، از مخنثان (127) بودند . آنان عملا با خواندن اشعار فسادانگیز، سبب رواج فساد در جامعه اسلامی می شدند . البته در این میان، کنیزکان آوازه خوان همچون حبابه، سلامة، بلبلة، سعیده وزرقاء را نیز نباید از نظر دور داشت . (128) گفتنی است که این نوع موسیقی در جاهلیت برای مردم عرب ناشناخته بود . در صدر اسلام، گزارش های فراوانی درباره زنان آواز خوان در مدینه نقل شده است که به ویژه در مراسم عروسی، از آنان بسیار استفاده می شد . (129) با این حال، همان گونه برخی یاد آوری کرده اند این نوع آوازه خوانی که گاهی از آن به «غناء» تعبیر می شود، تنها از نوع انشاد - خواندن شعر - بوده که احیانا با دف و دیگر آلات موسیقی همراه می شده است (130) بنابر این موسیقی یاد شده با موسیقی غنایی که بعدها رایج شد تفاوت دارد; زیرا موسیقی غنایی، اشعار در دستگاه های گوناگون ومنظم موسیقی خوانده می شد .

این نوع موسیقی که گاهی از آن، با عنوان موسیقی عجمی یاد می شود، در نیمه دوم قرن اول هجری از دو کشور روم و ایران به جامعه مسلمانان راه یافت . چنان چه درباره یزید بن معاویه (64ق) گفته شده است که مغنیانی را گرد آورده بود، و مجالس آواز خوانی تشکیل می داد . (131)

نخستین کسی که غنای عربی را در مدینه ساخت، سائب خاثر بود - . برده ای فارسی که به دست عبد الله بن جعفر آزاد شد - او با شنیدن موسیقی غنایی فارسی از یک ایرانی در مدینه، غنایی به عربی ساخت وآن را خواند که بسیار مورد توجه قرار گرفت . بعدها سردمداران غنای عربی مانند ابن سریج، جمیله، معبد وعزة المیلاء این غنا را از او فرا گرفتند (132) و آن را در جامعه عربی رواج دادند . بعدها شخصیت دیگری به نام طویس این موسیقی را در مدینه رواج داد . (133)

هم چنین گفته اند که آغاز رواج این نوع موسیقی در مکه، به وسیله یک ایرانی و در زمان حکومت ابن زبیر (64 - 73ق) بوده است . (134)

از سخن مالک بن انس (93 یا 95 - 179 ق) بر می آید که در این دوره، آموزش موسیقی به عنوان ماده آموزشی در مدینه رواج داشته است . او می گوید: «من در حالی که نوجوان بودم، به دنبال مغنی ها راه می افتادم و از آنان غنا فرا می گرفتم; اما مادرم گفت: پسرکم! مغنی زشت صورت، خریدار ندارد . غنا را رها کن و به فقه روی آور; که در آن، زشتی چهره آسیب نرساند . من نیز چنین کردم و خداوند مرا به این مقام رسانید .» (135)

نکته شگفت انگیز این است که در این زمان، شهر مدینه که محل هجرتگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسکونت گاه بسیاری از فقیهان ومحدثان بوده گوی سبقت را در موسیقی از دیگر شهرهای اسلامی ربوده بود . وضع به گونه ای بود ه در یک زمان، از میان چهار تن از سردمداران این موسیقی، سه تن در این شهر واطراف آن به سر می بردند وتنها یک تن در عراق زندگی می کرد . (136)

بعضی نویسندگان، برای این پدیده غیر منتظره در حجاز به ویژه در مدینه دلیل های زیر را بر شمرده اند:

1 - اشراف عرب در این ناحیه می زیستند که دارای بهترین کنیزکان بودند .

2 - بسیاری از ساکنان مدینه، پیش تر بدوی بودند . بدوی ها هر گاه به تمدن روی می آورند، مانند بسیاری از نو کیسه ها، در استفاده از تمدن ومظاهر عیش آن اسراف می کنند .

3 - در این دوره، شام، حکومت مرکزی را در دست داشت وعراق به عنوان عنصر مخالف حکومت، مطرح بود . در این میان، جوانان مدینه از هر دو جناح سیاسی روی گردان شده و به زندگی عادی ودر عیش ونوش ولهو و لعب مشغول بودند .

4 - به طور طبیعی، مردم حجاز طبع ظریفی دارند . همین مساله رشد غنا را در آن سامان در پی داشت . (137)

4 - ابزار آموزش:
بعضی از مورخان معاصر می گویند: کاربرد فراوان نام های ابزار آموزشی در قرآن همانند کتاب، قلم، لوح، رق، جلد، صحف، قرطاس و مداد، نشان می دهد که اعراب با این ابزارها آشنا بوده اند . (138)

هر چند این سخن، درست است، ولی باید بدانیم که شناخت اعراب از این ابزارها با کاربردشان در آن زمان، ملازمه ندارد; زیرا پیش از ظهور اسلام، نویسندگی در میان اعراب چندان معمول نبوده است . ممکن است این شناخت از راه ارتباط آنان با کشورها وشهرهای متمدن آن زمان همانند ایران، روم، یمن و شام ایجاده شده باشد . با ظهور اسلام به ویژه ورود آن به مدینه، نوشتن و کاربرد ابزار آموزش برای حفظ آیات قرآنی و نیز یادداشت کردن سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، به یکی از ضروری ترین نیازهای مسلمانان تبدیل شد . با نگاهی به ابزارهای به کار رفته در این دروه، شدت این نیاز را می توان احساس کرد; زیرا مسلمانان برای حفظ آیات قرآن، آن را بر هر چیز قابل نوشتن، ثبت می کردند .

یکی از قرآن پژوهان معاصر در مقاله ای با استفاده از منابع گوناگون، شماری از این نوشت افزارها را نام برده است که در ذیل به برخی از آن ها اشاره شود:

1 - عسب (جمع عسیب) : شاخه های پهن و محکم و بی برگ درخت خرما .

زید بن ثابت یکی از کاتبان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله واز گرد آورندگان قرآن در زمان عثمان می گوید: «من قرآن را از میان عسب جست و جو می کردم .»

2 - جرائد النخل: شاخه های خرما .

3 - لخاف: سنگ سفید نازک .

4 - رقاع (جمع رقعه) : تکه پوست .

زید بن ثابت می گوید: «نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، قرآن را از میان رقاع، گردآوری می کردیم .»

5 - اقتاب (جمع قتب) : جهاز شتر و چوب هایی که بر کوهان شتر می گذارند .

6 - قطع الادیم: تکه های چرم .

7 - حریر: پارچه ابریشمی .

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پیش از رحلت، خطاب به حضرت علی علیه السلام فرمود:

«ای علی! همانا قرآن در پشت بستر من در میان صحیفه ها حریر و . . . است .»

8 - صحف (جمع صحیفه) : برگ ها که بر آن نوشته می شود .

9 - اضلاع (جمع ضلع) : استخوان های صاف دنده شتر که درست و پهن است .

10 - قرطاس: صحیفه .

11 - قضیم یا قضم: پوست سفید رنگ .

از این گونه پوست که گاهی جزو وسایل زینتی زنان بود، برای نوشتن نامه های مهم یا پیمان نامه ها استفاده می شد .

12 - اکتاف (جمع کتف) : استخوان های شانه .

13 - کرانیف (جمع کرنافه) : کرنافه، اصل و بیخ شاخه درخت خرما است که درشت و پهن است و هرگاه خشک شود، مانند استخوان شانه شتر می شود .

14 - لوح: صحفه پهن از چوب با هر چه بر آن نویسند .

15 - قلم: خامه تراشیده شده .

16 - دوات: مرکب دان . (139)

دربعضی گزارش های این دوره، کیفیت شیوه استفاده از بعضی ابزارهای آموزش همچون «لوح » بیان شده است . در گزارشی از انس بن مالک آمده است: «مؤدب در زمان ابوبکر وعمر وعثمان، ظرف بزرگی برای پاک کردن نوشته های لوح ها نزد خود می گذاشت . کودکان مکتبی آب می آوردند و لوح خود را با آن می شستند و آب آن را در گودالی می ریختند (تا به نوشته ها بی احترامی نشود). (140)

ابن الندیم در الفهرست، پس از نام بردن نوشت افزارهای ملل گوناگون مانند مصریان، رومیان، ایرانیان وچینینان، درباره ابزارهای آموزشی عرب نوشته است:

«عرب بر استخوان کتف شتر ولخاف که سنگ پهن سفیدی است وشاخه درخت خرما که برگ های آن را کنده باشند، می نویسند . . . وکتاب ها نیز بر پوست نوشته می شد وچون پوست را با آهک دباغی می کردند، خشکی زیادی پیدا می کرد وبعد دباغی کوفی معمولی شد که پوست با خرما دباغی می شد ونرم می ماند .» (141)

جرجی زیدان درباره برخی نوشت افزارهای قرن اول وپیش از آن می گوید: «تا اواخر دولت بنی امیه بر روی پوست های نازک ودیگر پوست ها نوشته می شد ودفاتر حکومتی شامل پوست های به هم پیچیده شده بود .» (142)

وی در جای دیگر چنین می نگارد:

«قلم را از نی می ساختند ومداد را از زغال ساییده شده به دست می آوردند و یا آن را از خاکه زغالی که در مایعی لزج همانند صمغ وشیره درختان قرار می دادند، تهیه می کردند .

عرب ها بر بعضی پارچه ها مانند پارچه مصری که به آن قباطی می گفتند، می نوشتند که معلقات سبع پیش از اسلام بر همین پارچه نوشته شده بود وآن را بر کعبه آویخته بودند .

اگر هیچ کدام از این ها در دسترس نبود، ناگزیر بر چیزهایی همانند چوب، استخوان، قطعه های سنگ وسفال می نگاشتند .

هنگامی که مصر فتح شد، از گیاه بردی (پاپیروس مصری) که در آب می روید و از آن کاغذ می سازند، بسیار استفاده می کردند . اموی ها بیشتر مکاتبه ها ونامه های خود را بر روی قباطی یا بردی می نگاشتند .» (143)

یکی از مهم ترین ابزارهای آموزشی این دوره، کاغذ است . هر چند مسلمانان و حتی اعراب جاهلیت با کاغذ آشنا بودند، اما شیوه ساخت آن را نمی دانستند وتنها در اواخر دوره اموی بود که به ساختن آن موفق شدند .

ابن الندیم درباره پیشینه تاریخی کاغذ نوشته است: «نخستین بار، مصریان آن را از نی بردی (گیاهی که در آب می روید) ساختند واولین کسی که آن را به عمل آورد، یوسف نبی علیه السلام بود .» (144)

بنا به نوشته جرجی زیدان، پس از فتح مصر، مسلمانان از همین نوع کاغذ استفاده می کردند . (145)

درباره کاغذ چینی وچگونگی ورود آن به دنیای اسلام چنین گفته شده است که «تسای لون » چینی در حدود سال 105 م این نوع کاغذ را ساخت وپس از آن که در چین، مراحلی از تکامل خود را پیمود واز پوست درخت وکنف، انواعی از آن را ساختند، به سمرقند رسید، هنگامی که مسلمانان به سمرقند در آمدند، دیدند که در آن دیار، کاغذهای لطیف وزیبا ونازکی می ساختند . پس از آشنایی مسلمانان با آن، بازار قرطاس های مصری وپوست هایی که در گذشته بر آن می نوشتند، از رونق افتاد . . . و پس از آن، در اوایل قرن دوم هجری، کارخانه های کاغذ سازی در شهرهای اسلامی به کار افتاد . کاغذهای این کارخانه از نظر قطع، صیقل، نرمی ودیگر ویژگی ها با هم تفاوت فراوانی داشتند . (146)

ابن الندیم با اشاره به نوعی کاغذ خراسانی می گوید: «اما کاغذ خراسانی از کتان به دست می آد وگویند این کار در زمان بنی امیه و به قولی در زمان بنی عباس رواج یافت . . . و نیز گویند: کارگران چینی، آن را در خراسان همانند کاغذ چینی می ساختند .» (147)

درباره ورود کاغذ به شهرهای اسلامی وساخت آن نیز دیدگاه های متفاوتی بیان شده است . برای نمونه، بعضی معتقدند که یوسف بن عمرو مکی در سال 88 ق برای اولین بار آن را از کتان به دست آورد . این کار در حجاز رخ داده است . برخی دیگر می گویند: موسی بن نصیر، آن را در سرزمین مغرب از کتان وکنف ساخت . (148)

از نامه ای که عمر بن عبدالعزیز (حکومت 99 - 101 ق) به ابوبکر بن عمرو بن حزم، فرماندار خود در مدینه نوشته است، چنین بر می آید که خلیفه پیشین یعنی سلیمان بن عبدالملک (حکومت 96 - 99 ق)، کاغذهای فراوانی برای نیازهای مسلمانان به مدینه می فرستاده است . از آن می توان چنین دریافت که این کار درباره دیگر شهرهای اسلامی نیز انجام می شده است . (149)

پی نوشت ها:

1) المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 8، ص 291، به نقل از المحبر، ص 475 .

2) همان، ص 292 .

3) فتوح البلدان، ابوالحسن بلاذری، تصحیح: رضوان محمد رضوان بیروت دار الکتب العلمیة، 1398 ق، ص 460 .

4) مسند احمد، احمد بن حنبل، بیروت دار الفکر، ج 5، ص 181 .

5) الصحیح من سیرة النبی صلی الله علیه وآله، سید جعفر مرتضی عاملی، ج 5، ص 11 - 33; تدوین القرآن، علی کورانی عاملی، چاپ اول، قم دار القرآن الکریم، ص 286 و 287 .

6) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 239 .

7) السیرة النبویة، ج 2، ص 660 .

8) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 239 .

9) نهج البلاغه، نامه 31 .

10) تاریخ آموزش در اسلام، ص 54 .

11) همان، ص 218 .

12) بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، تهران المکتبة الاسلامیة، ج 44، ص 191 .

13) تاریخ آموزش در اسلام، ص 48 .

14) تاریخ تعلیم و تربیت در اسلام، ص 227 .

15) تاریخ آموزش در اسلام، ص 56 .

16) تاریخ تعلیم و تربیت در اسلام، ص 227 .

17) نهج البلاغة، حکمت 117 .

18) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 294 .

19) فتوح البلدان، ص 457 .

20) همان .

21) همان، ص 459 .

22) همان، ص 459 و 460 .

23) السیرة النبویة، ج 1، ص 344 .

24) سورة بقره (2) آیه 129 و 151; سوره آل عمران (3) آیه 164; سوره جمعه (62) آیه 2 .

25) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 219 .

26) همان، ج 1، ص 56 .

27) همان، ج 2، ص 39 و 48 .

28) همان، ص 48 .

29) همان، ص 39 .

30) همان، ص 234 .

31) همان، ص 291 .

32) همان، ص 291، به نقل از صحیح بخاری، 2 - همان، ص 43 .

33) همان، ص 43 .

34) موسوعه الامام علی بن ابی طالب علیه السلام فی الکتاب والسنة والتاریخ، محمد محمدی ری شهری، چاپ اول قم، دارالحدیث 1421 ق، ج 1، ص 278، به نقل از: تاریخ طبری، ج 3، ص 131; تاریخ الاسلام ذهبی، ج 2، ص 690; الکامل فی التاریخ، ج 1، ص 651 .

35) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 43 .

36) سیرة النبویة، ج 3 ص 178 - 183 .

37) همان، ص 193 - 195 .

38) من حیاة الخلیفة عمر بن الخطاب، عبدالرحمن احمد البکری، تعلیق: سید مرتضی رضوی، بیروت ولندن، الارشاد للطباعة والنشر، 1998م; ص 285 و 286 .

39) همان، 279 - 284; تدوین السنه الشریفة، سید محمد رضا حسینی جلالی، چاپ اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1371، ص 401 - 422 .

40) من حیاة الخلیفة عمر بن الخطاب، ص 271 .

41) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 228 .

42) تاریخ طبری، ج 3، ص 223 .

43) نهج البلاغة، خطبه 34 .

44) همان، نامه 67 .

45) بحار الانوار، ج 2، ص 43 ح 12 .

46) همان، ص 43 و44، ح 9 و 19 .

47) تاریخ التشریع الاسلامی، محمد خضری بک، چاپ دوم بیروت دارالمعرفة، 1417 ق; ص 67 به بعد .

48) همان، ص 85 به بعد .

49) ر . ک: ابو اسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، تصحیح: خلیل المیس، بیروت، در القلم و کتابهای طبقات نگاری مربوط به علوم گوناگون همانند: طبقات المفسرین ونیز کتاب های طبقات نگاری محلی .

50) برای آگاهی بیشتر از شخصیت های یاد شده ونیز شخصیت های شهرهای دیگر در این دوره ر . ک: محمد بن سعد کاتب واقدی . الطبقات الکبری .

51) برای آگاهی از نقش فقهان سبعه در پیشبرد مدرسة الحجاز، ر . ک: عبدالقادر علی حسن، نظرة عامه فی تاریخ الفقه الاسلامی، 143 - 149; مناع قطان، تاریخ التشریع الاسلامی، ص 295 .

52) طبقات الفقهاء، ص 81 .

53) نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ص 151 .

54) الانساب، ص 279 .

55) جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، منشورات دار مکتبة الحیاة، بیروت، ج 4، ص 341 و 372; محمد حسین زبیدی الحیاة الاجتماعیه والاقتصادیة فی الکوفه فی القرن الاول الهجری، جامعة بغداد، بغداد، 1968 م، ص 77 - 78; ابن عبدربه العقد الفرید، ج 3، ص 360 - 365 .

56) العقد الفرید، ج 3، ص 363 و 364 .

57) احمد امین، فجر الاسلام، چاپ دهم، درالکتاب العربی، بیروت، 1969 م، ص 155 .

58) محمد عجاج خطیب، السنة قبل التدوین، بیروت، دارالفکر 1401 ق، ص 176 .

59) کسی که فراوان سفر می کند .

60) السنة قبل التدوین، ص 178 .

61) بحار الانوار، ج 74، ص 5 .

62) شیخ محمد بن حسن حر عاملی، وسایل الشیعة، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، تهران، کتابفروشی اسلامیة، ج 11، ص 107; میرزا حسین نوری مستدرک الوسائل، تحقیق: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1407 ق، ج 14، ص 77، حدیث 1 .

63) مستدرک الوسایل، ص 79، حدیث 3 .

64) وسائل الشیعة، ج 13، کتاب السبق والرمایه، ص 345 - 351; مستدر الوسایل، ج 14، کتاب السبق والرمایة، ص 77 - 84 .

65) المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ج 8، ص 298 .

66) همان .

67) حبیب الله فضایلی، اطلس خط، ص 125 و 126 .

68) الانساب، ص 456 - 457 .

69) تاریخ التمدن الاسلامی، ج 3، ص 59 تا 60 .

70) محمد هادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ج 1، ص 309 - 311 .

71) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ج 1، ص 48 .

72) همان .

73) همان .

74) دانش را با نوشتن دربند کنید .» ; نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 239 .

75) بحار الانوار، ج 77، ص 139 .

76) بحار الانوار، ج 92، ص 34 .

77) نهج البلاغة، فیض الاسلام، حکمت 305; ابو علی مسکویة رازی، تجارب الامم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1366، ج 1، ص 383 .

78) بحار الانوار، ج 76، ص 44 .

79) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 231 . حدیث پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله چنین است: «تعلموا من انسابکم ما تصلون به ارحامکم .»

80) همان، ص 230: «علم لا ینفع وجهل لا یضر .»

81) همان، ص 303 .

82) همان، ص 222 .

83) همان، ص 227 . «قال رسول الله صلی الله علیه وآله: استقرؤا القرآن من ابی وابن مسعود .»

84) همان، ج 1، ص 39 .

85) همان، ج 2، ص 291 .

86) تدوین السنة الشریفة، ص 333 .

87) همان، ص 316 .

88) نهج البلاغة، ترجمه محمد دشتی، مؤسسه انتشارات ائمه علیهم السلام، قم، 1379، ص 905 - 906 (فهرست موضوعی).

89) نهج البلاغه، نامه 31 .

90) بحار الانوار، ج 92، ص 185 - 190، باب ثواب تعلم القرآن وتعلیمه .

91) عبدالرحمن سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة، ج 2، ص 239 و 240 .

92) احمد امین، فجر الاسلام، چاپ دهم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1969 م، ص 204 .

93) محمد بن اسحاق الندیم، الفهرست، ترجمه: م . رضا تجدد، چاپ دوم، چاپخانه بانک بازگانی ایران، تهران 1346، ص 59 .

94) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ج 2، ص 218 .

95) همان، ص 223 .

96) محمود شهابی، ادوار فقه، ج 1، ص 434 به بعد .

97) نظرة عامه فی تاریخ الفقه الاسلامی ص 150; المدخل لدراسة الفقه الاسلامی، ص 69 .

98) طبقات الفقهاء، ص 81 .

99) تاریخ المذاهب الفقهیه، ص 353 .

100) نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی، ص 143 - 149; تاریخ التشریع الاسلامی، ص 295 .

101) ر . ک: مصطفی قصیر العاملی، کتاب علی علیه السلام، دارالثقلین، بیروت، 1415ق .

102) برای آگاهی بیشتر از کتاب علی علیه السلام وموارد استناد احکام فقهی ائمه علیهم السلام به آن ر . ک: تدوین السنة الشریفة، ص 62 - 76 .

103) الفهرست، ص 69 یا 70 .

104) همان، ص 72 .

105) عبدالرحمن بدوی، تاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، برگردان: حسین صابری: چاپ اول بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1374، ج 1، ص 104 - 105 .

106) همان، ص 126 .

107) همان، ص 123 .

108) همان، ص 128 .

109) همان، ص 137 .

110) سید حسن صدر، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیروت، دارالرائد العربی، 1401 ق، ص 353 - 359 .

111) محمد بن علی اردبیلی، جامع الرواة، قم، کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، 1403 ق، ج 2، ص 26 .

112) قاسم جوادی، «تاثیر اندیشه های کلامی شیعه بر معتزله » مجله هفت آسمان، ش 1، ص 127 - 131 .

113) همان، ص 123 - 127 .

114) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 1، ص 462 .

115) همان، ص 461 .

116) تاریخ دانشگاه های بزرگ اسلامی، ص 170 .

117) یسئلونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس والحج » سوره بقره (2) آیه 189 .

118) هو الذی جعل الشمس ضیاء والقمر نورا وقدره منازل لتعلموا عدد السنین و الحساب » سوره یونس (10) آیه 5 .

119) و هو الذی جعل لکم لتهتدوا بها فی ظلمات البر والبحر» سوره انعام (6) آیه 97 . «و بالنجم هم یهتدون » سوره نحل (16) آیه 16 .

120) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 313 - 315 .

121) ایها الناس ایاکم وتعلم النجوم الا ما یهتدی به فی بر او بحر فانها تدعوا الی الکهنة والمنجم کالکاهن . . .» نهج البلاغه، خطبه 79 .

122) بحار الانوار، ج 58، ص 235، ح 15 .

123) همان، ص 221، 224، 226، 229 - 235 و 258 .

124) نظام الحکومة النبویه المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 303 .

125) فرهنگ معین، ج 1، ص 307، در تعریف اغانی چنین آمده است: سرودها، آوازها، سازهایی که بی نفخ دم نوازند (سازهای غیر بادی).

126) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، تعلیق: سمیر جابر، چاپ اول بیروت، دارالفکر، 1407 ق، ج 4، ص 219 .

127) فرهنگ معین، ج 3، ص 3953، در تعریف مخنث چنین آورده است: مردی که حرکات ورفتارش به زنان شبیه است، امرد، مفعول، هیز .

128) فجر الاسلام، ص 176 .

129) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 123 - 136 .

130) همان، ص 136 .

131) محمد عبدالجواد اصعمی، ابوالفرج الاصفهانی وکتابه الاغانی، قاهره، 1370 ق، ص 216 .

132) الاغانی، ج 8، ص 333 .

133) همان، ج 3، ص 28 .

134) ابوالفرج الاصفهانی وکتابه الاغانی، ص 199 .

135) الاغانی، ج 4، ص 222 .

136) فجر الاسلام، ص 176 .

137) همان، ص 117 - 178 .

138) المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج 8، ص 252 . .

139) هادی قابل، «نوشت افزار قرآن » مجله بینات، ش 9، ص 87 - 98

140) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریة، ج 2، ص 294 .

141) الفهرست، ص 36 .

142) تاریخ التمدن الاسلامی، ج 3، ص 63 .

143) همان، ج 1، ص 250 .

144) الفهرست، ص 36 .

145) تاریخ التمدن الاسلامی، ج 1، ص 250 .

146) مرتضی راوندی، تارخی تعلیم وتربیت در ایران واروپا، ص 19 .

147) الفهرست، ص 36 .

148) نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الادرایة، ج 2، ص 242 .

149) همان، ص 243 .

pdf دانلود مقاله روند تاریخی آموزش از صدر اسلام تا پایان دوره امویان (2) (2.90 MB)