چکیده:
شخصیت‌هایی مانند مرعشی نجفی(ره)، عمر رضا کحاله، عبدالرزاق کمونه، آیینه‌وند و سترستین، تلاش کرده‌اند با استفاده از منابعی چون کتاب‌های رجال، فهرست و انساب، لیستی از کتاب‌های انساب نگاشته شده توسط انساب‌نگاران مسلمان ارایه دهند که کاستی‌هایی چون فقدان جامعیت و مانعیت، تداخل، تکرار و ... دارند.دلیل عمده کاستی‌‌های این تحقیقات، عدم مراجعه نویسندگان این آثار به تمام منابعی می‌باشد که می‌تواند در تهیه فهرست کامل از این کتاب‌ها مفید باشد. این نوشتار برآن است تا با تتبع کاملی از منابع اولیه و مقایسه لیست‌های جدید که جزو پیشینه تحقیق هستند، فهرستی از کتاب‌های انساب را در ضمن جدولی ارایه دهد تا بتواند به بخشی از مکتوبات چشم‌گیر مسلمانان بپردازد، با نگاهی هرچند گذرا به این فهرست می‌توان به علایق و موضوعات مورد توجه انساب نگاران در نوشته‌هایشان و ارتباط انساب‌نگاری با سایر علوم مانند انواع تاریخ‌نگاری، رجال، حدیث و همچنین تطورات انساب‌نگاری در هفت قرن اول اسلامی دست یافت. این فهرست می‌تواند به عنوان یک تحقیق آماری و کتاب‌شناسی به عنوان پایه مطالعات در حوزه انساب‌نگاری قرار گرفته و برای پژوهش های آینده در این موضوع بسیار مفید و مؤثر واقع گردد.
واژگان كليدی
کتاب‌های انساب، کتاب‌شناسی، انساب‌نگار، انساب‌نگاری اسلامي
مقدمه
کتاب‌هایي كه در مورد انساب نگاشته شده‌اند و از آن به انساب‌نگاری تعبير مي‌كنيم، بخش چشم گیری از مكتوبات مسلمانان را به خود اختصاص داده اند و هنگام شمردن موضوعات تألیفات مسلمانان در گذشته، چشم پوشي از آن ها ممكن نیست؛ به همين علت، تألیفات کتاب‌شناسی نيز نتوانسته‌اند از آنان حتي به عنوان يك بخش جداگانه و تحت نام كتب انساب نامي نبرند. در ادامه تلاش ايشان، در پاره‌اي از تحقيقات و کتاب‌های معاصران نيز سعي شده است كه به ذكر کتاب‌های انساب درسياهه‌ها و جداول جداگانه پرداخته شود. اين سياهه‌هاي جديد، با كاستي‌هايي همراه است. نوشتار حاضر، سياهه‌اي كامل‌تر و با نواقص كم تر از كتب انساب نگاشته شده در هفت قرن اوليه اسلامي را ارايه می-دهد. دليل انتخاب اين محدوده آن است كه کتاب‌های انسابي كه در اين دوره زماني نگاشته شده‌اند، تألیفات قرون بعدي از آن ها به منزله منبع استفاده کرده اند و بدين لحاظ از اهميت خاصي برخوردارند. هم چنين از اين كتاب ها، در کتاب‌های فهرست و رجال مهم نام برده شده است و قابل شمارش هستند و تا حدي مي‌توان ليست جامع و مانعي را با رجوع به اين منابع ارایه کرد. دليل ديگر آن است كه تألیفات اين قرون، از نوعی انسجام موضوعي برخوردار بوده و در سه و يا چهار قرن اول به انساب عموم عرب ها و در قرون بعدي تا قرن هفتم بیش تر به انساب طالبيان و يا همان سادات پرداخته شده است. در حالي‌كه در قرون بعدي، موضوعات كتب انساب بسيار گسترده شده و بيش تر به انساب حاكمان و خاندان هاي محلي و ... پرداخته اند و انسجام گذشته را ندارند. از سوي ديگر، کتاب‌های تألیف شده طي قرون اوليه، از شموليت خاصي برخوردار هستند و نسب‌داناني برجسته آن ها را نگاشته اند و اتقان و توثيق بالايي دارند. در سياهه ارايه شده، سعي شده كتاب ها بر اساس ترتيب وفات نویسندگان چيده شود آن ها كه با دقت از منابع جست-جو و ذكر شده است. هم چنين وضعيت كتاب ها از لحاظ وجود يا مفقود بودن نيز تا حد ممكن ذكر شود. البته بسياري از كتاب های سياهه ارایه شده، وضعيت نامعلومي دارند و در مورد وضعيت آنها سكوت شده؛ هرچند ممكن است هر يك از اين کتاب‌های نامعلوم، در گوشه‌اي از جهان و در كتابخانه‌اي موجود و يا براي هميشه از بين رفته باشند.
منبع شناسی
برای دست یابی به فهرستی کامل از کتاب‌های انساب، دو دسته از کتاب‌ها را مورد توجه قرار داد. دسته اول کتاب‌هایی است که از قرون اولیه اسلامی تا دوران معاصر درباره فهرست کتاب‌ها در علوم مختلف از جمله انساب و هم چنین کتاب‌های رجال که در ضمن اطلاعاتی درباره کتاب‌ها نیز دارند، نگاشته شده‌اند. دسته دوم کتاب‌های مربوط به هر علم است که در آن ها در مورد کتاب‌هایی که به عنوان منبع و مآخذ مورد استفاده قرار داده‌اند و یا این که استادان خویش و بزرگان آن علم را متذکر شده‌اند در ضمن به کتاب‌هایشان نیز اشاره کرده‌اند. در کتب انساب نیز می‌توان تعدادی کتاب‌های انساب متقدم‌تر و نویسندگان آن ها را یافت که در کتاب‌های فهرست و رجال نامی از آنها برده نشده است. برای آشنایی با این منابع به ترتیب به طور مختصر به این دو دسته از منابع پرداخته می‌شود.
الف کتاب‌های فهرست و رجال:
ليستي از کتاب‌های انساب و نویسندگان آنها را مي‌توان در آن ها يافت، از جمله مهم ترين اين آثار مي‌توان به موارد ذيل اشاره نمود:
1. «الفهرست» نگاشته ابن نديم(۴۳۸ه) از مهم ترين کتاب‌هایي است كه به كتاب ها و تألیفات مسلمانان پرداخته، لذا بيش-ترين استفاده براي دست رسي به ليست کتاب‌های انساب و نویسندگان آن ها از اين كتاب شده است. وجود اين كتاب باعث شد تا لزومي به ارجاع به بسياري از کتاب‌های فهرست كه در قرون بعد، خصوصاً کتاب‌های معاصر، پيدا نشود و يا ارجاع به آن ها به حداقل ممكن برسد؛ اين مسأله باعث غنا و اعتبار بيشتر تحقيق مي‌گردد.
2. رجال نجاشي با نام اصلي «فهرست أسماء مصنفي الشيعه» اثر احمد بن علي نجاشي(۴۵0ه) مي‌باشد و در آن به شرح حال اجمالي راويان شيعه شامل ۱۲۶۹ نفر و اسامي کتاب‌های آنها پرداخته است؛ که در مواردی مورد استفاده واقع شد. صرف وجود اسامي کتاب‌های انساب و نویسندگان آنها در اين كتاب خود مي‌تواند دليلي براي اثبات تشيع نویسندگان باشد.
3. «الفهرست» نگاشته شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسي(۴۶۰ه) از ديگر كتب فهرست شيعه مي‌باشد كه به تألیفات و نویسندگان آنها تا زمان خويش پرداخته است و در موراردي كه اطلاعاتي در باره نویسندگان انساب و کتاب‌های ايشان ارايه نموده، مورد استفاده واقع شده است.
4. «رجال طوسي» اثر ديگر شيخ طوسي(۴۶۰ه) كه در آن اسماء رجالي را كه به ترتيب از پيامبر و ائمه(ع) تا حضرت قائم(عج) روايت كرده‌اند، برشمرده؛ پس از آن به رجالي را كه معاصر ائمه(ع) بوده ولي از ايشان نقل نكرده و يا راوياني كه پس از زمان ائمه(ع) تا زمان شيخ طوسي(۴۶۰ه) بوده‌اند، به ترتيب حروف الفبا ذكر كرده است؛ از اين كتاب در شناسایی کتاب‌های به خصوص نویسندگان شيعه مورد استفاده قرار گرفته است.
5. «معالم العلماء» نوشته محمدبن علي بن شهرآشوب مازندراني(۵۸۸ه) كه فهرستي از كتب شيعه و مصنفين آن ها را به ترتيب حروف الفبا و بر اساس اسامي نویسندگان تا زمان خود ارایه مي‌دهد، در واقع تتمه‌اي است بر فهرست شيخ طوسي(۴۶۰ه)، بنابراين اين كتاب در مورد آثار و نویسندگانی كه پس از زمان شيخ طوسي(۴۶۰ه) در حدود يك قرن تا زمان ابن شهر آشوب(۵۸۸ه) نگاشته و به وجود آمده، اطلاعاتي را به دست مي‌دهد كه در تحقيق ذيل بعضاً مورد استفاده قرار گرفته است.
6. «فهرست علماء الشيعه و مصنفيهم»(فهرست منتجب الدين)، نگاشته منتجب الدين ابوالحسن علي ابن بابويه رازي(۵۸۵ه)، از ديگر كتب فهرست شيعه است اما اين كتاب اطلاعات چنداني علاوه بر منابع قبلي فوق الذكر در اختيار قرار نداد.
7. «معجم الادباء» اثر ياقوت حموي(۶۲۶ه) از ديگر منابع مورد استفاده بود كه در آن به بعضي از کتاب‌های انساب اشاره شده است.
8. «كشف الظنون» نگاشته حاجي خليفه(۱۰۶۷ه) كه اطلاعات خوبي در مورد انساب‌نگاران و کتاب‌های ايشان را در خود جاي داده و در تهيه ليست از کتاب‌های انساب و نویسندگانشان از آن بهره گرفته شد.
9. «الذريعه الي تصانيف الشيعه» اثر آقا بزرگ طهراني(۱۳۸۹ه) كه از کتاب‌های بسيار مفيد در اين زمينه است؛ هرچند كه تداخل و تكرار در مطالبش وجود دارد اما سرنخ هاي خوبي را به خصوص در جلد دوم و چهارم آن به دست داد.
10. کتاب‌های «معجم المولفين» نگاشته عمر رضا كحاله و «منيه الراغبين في طبقات النسابين» نگاشته عبدالرزاق كمونه(۱۳۹۱ه) از ديگر منابع هستند هر چند بواسطه استفاده از منابع دست اولي همچون فهرست ابن نديم(۴۳۸ه) و امثال آن، تقريبا نيازي به ارجاع به اين منابع ديده نشد، البته براي بررسي شموليت اين تحقيق، مقايسه آن با اين منابع ثمربخش بود.
ب کتاب‌های انساب:
اين دست منابع بيشتر مربوط به نویسندگان و انساب‌نگاران قرون اوليه تا حدود قرون هفتم هجري است كه نویسندگان اين كتاب ها در ضمن بیان انساب به مطالبي درباره نویسندگان انساب و کتاب‌های آنان در قرون قبل از خود اشاره كرده‌اند؛ از مهمترين منابع در اين بين مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
1. جمهره النسب نگاشته هشام بن محمد بن سائب كلبي(۲۰۶ه) شیعی مذهب، که از قدیمی‌ترین کتاب‌های مفصل در دسترس است. روش نگارش در این کتاب به روش مبسوط بوده و نقش زیادی در شکل‌گیری اولیه انساب‌نگاری داشته و مطالب آن از سوی انساب نگاران پس از آن به دفعات مورد ارجاع قرار گرفته است؛ به همین دلیل در بین کتب انساب از اعتبار زیادی برخوردار می‌باشد.
2. نسب معد و اليمن الكبير اثر هشام بن محمد بن سائب كلبي(۲۰۶ه) می‌باشد که برخی آن را به خاطر تشابه زیاد اسلوب و روش آن با جمهره النسب، قسمتی مفقود شده از آن می‌دانند.
3. الاكليل نگاشته ابومحمد حسن بن احمد همداني(۳۳۴ه) شیعی مذهب و از اهالی یمن است. این کتاب 10 جزء یا جلد است با مطالب گوناگون که جزء اول با عنوان مختصر من المبتداء و أصول الانساب، جزء دوم با عنوان فی النسب ولد الهمیسع بن حمیر، جزء دهم با عنوان فی معارف همدان و انساب ها و عیون اخبارها به روش مبسوط به انساب پرداخته است. در مجموع کتاب الاکلیل دایره‌المعارفی بزرگ در مورد عرب‌های یمنی است که کم تر مورد توجه واقع شده است.
4. سرالسلسله العلويه اثر ابونصر سهل بن عبدالله بخاري(۳۵۷ه) از علمای عصر غیبت صغری است. این کتاب که به روش مبسوط تالیف شده، انساب آل ابی‌طالب را از ابتدا تا دوران نویسنده در بر می‌گیرد و از اولین کتاب‌های اختصاصی انساب آل ابی‌طالب است.
5. الايناس بعلم الانساب نگاشته ابوالقاسم حسين بن علي معروف به وزير المغربي(۴۱۸ه) که به گفته ابن خلکان علی رغم کوچک بودنش، فایده بسیار دارد. در این کتاب که به روش مبسوط به انساب تمام عرب ها پرداخته شده است، نویسنده به تناوب به منابع خویش اشاره دارد.
6. تهذيب الانساب و نهايه الاعقاب اثر شيخ الشرف العُبَيدِلي(۴۳۵ه) همرا با تعلیقات ابن‌طباطبا ابوعبدالله حسین بن محمد(449ه) می‌باشد که به روش مبسوط و از بهترین و معتبرترین نوشته‌ها درباره انساب آل ابی‌طالب به ویژه معقبان آن هاست، به این لحاظ در زمان خود نویسنده بسیار کاربردی بوده است.
7. المجدي في انساب الطالبيين نگاشته ابو الحسن العمري(زنده در 466ه) امامی مذهب به روش مبسوط است. نویسنده به کتاب‌های استاد خویش شيخ الشرف العُبَيدِلي(۴۳۵ه) و همچنین استادان و معاصران خویش اشاره کرده است. این کتاب مورد ارجاع بسیاری توسط نویسندگان بعدی واقع شده و از اعتبار خاصی برخوردار است.
8. منتقله الطالبيه اثر ابواسماعيل ابراهيم بن ناصر معروف به ابن طباطبا(ق۵ه)زیدی مذهب است. از این نویسنده در کتاب‌های رجالی خبری نیست و اولین اطلاعات درباره وی در کتاب لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب نگاشته به ابن فندق(۵۶۵ه) بیان شده است. این کتاب اولین از نوع خود در بین کتاب‌های انساب است که برحسب بلادی که طالبیان در آنها ساکن شده‌اند، تنظیم گردیده و به این جهت بسیار مورد توجه نقباء بوده است.
9. لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب اثر علي بن زيد بيهقي معروف به ابن فندق(۵۶۵ه) است. نویسنده در این کتاب سعی نموده شیوه و طرحی جدید را در نگارش و تبویب انساب ارایه کند و به طرح مسایلی جدید در انساب بپردازد، در این کتاب به کتاب‌هایی در موضوع انساب اشاره شده و برای کتاب‌شناسی مفید است.
10. الفخري في انساب الطالبيين نگاشته المروزي الازوارقاني( بعد ۶۱۴ه) از کتاب‌های معتبر در انساب است. نویسنده به کتاب‌های انساب دیگر از جمله کتاب‌های خویش در انساب اشاره کرده که برای فهرست این مقاله مورد استفاده است.
11. الاصيلي في انساب الطالبيين اثر محمد بن علي حسني معروف به ابن طَقطَقي(۷۰۹ه) می‌باشد. آیت الله مرعشی توصیه فراوانی به مطالعه آن دارد زیرا نویسنده این کتاب از افرادی نام برده که در دیگر کتب انساب نامی از ایشان نرفته است، ابن‌طقطقی در فصل چهارم گروهی از نسابه ها را از ابتدا تا زمان خودش مورد توجه قرار داده و تعدادی را نام برده که برای تهیه فهرست مفید است.
12. و...
اين دسته از منابع كه از كتب اصلي و منابع اوليه در انساب‌نگاري شيعيان به شمار مي‌روند، خود در ضمن ليست ارایه شده در اين تحقيق قرار گرفته اند اما اين كتاب ها از جهتي ديگر نيز حائز اهميت‌اند و آن اين كه بعضاً در اين كتاب ها از کتاب‌های انساب و نویسندگاني نام برده شده است كه در هيچ كتاب فهرست و رجالي از آنها نشاني نيست و با مطالعه دقيق اين كتاب ها و استخراج آن از لابلاي اطلاعات انساب ايشان با صرف وقت بسيار ممكن شده است. از ميان ليست‌هاي ارايه شده قبلي فقط ليست آيت الله مرعشي نجفي(ره) از اين منابع در ارايه ليست شان در كشف الارتياب سود برده است و نویسنده اين تحقيق سعي نموده تا استفاده بيشتري از اطلاعات اين كتاب ها در ليست آتي بنمايد.
مروری بر مطالعات:
از تحقيقاتي كه مستقيماً به ارایه سياهه‌اي از كتب انساب پرداخته‌اند، به مقالات ذيل مي‌توان اشاره كرد:
1. رساله عالمانه آيت الله سيدشهاب الدين مرعشي نجفي(ره) كه در مقدمه كتاب لباب الانساب والالقاب و الاعقاب ابن‌فندق بيهقي(۵۶۵ق) به چاپ رسيده است. هدف اصلي نويسنده، برشمردن و معرفي نسب‌شناسان مسلمان از ابتدا تا دوران معاصر است؛ با اين حال، در كنار معرفي دويست نسب‌شناس، به آثار و کتاب‌های ايشان نيز اشاره دارد كه براي تكميل، ليستي از کتاب‌های انساب‌نگاري مسلمانان طي هفت قرن اوليه اسلامي مورد بحث، بسيار سودمند افتاد؛ البته اين ليست دچار اشكالاتي همچون تكرار بعضي از نویسندگان در ذيل قرون مختلف وهم چنين عدم احصای كامل است و نویسندگان بسياري را مي‌توان يافت كه در اين ليست ذكري از ايشان به ميان نيامده است.
2. مقدمه ك. و. سترستين بر كتاب طرفۀ الاصحاب في معرفه الانساب نوشته السلطان الملك الاشرف عمر بن يوسف بن رسول(۶۹۴ ق) نيز مطالب خوبي در مورد انساب‌نگاري در دوره‌هاي اموي و عباسي دارد. اين مقدمه با وجود اتقان خوب، بسيار مختصر است. سترستين هم چنين در ادامه مقدمه خويش بر اين كتاب، ليستي از كتب انساب در دوره‌هاي مختلف به همراه نويسندگان ايشان ذكر كرده است كه از آن در تكميل جدول استفاده شد. وي در ليست خويش، به منابع كتب فهارس و معاجم همچون معجم الادبای ياقوت حموي(۶۲۶ ق)، فهرست ابن نديم(۴۳۸ ق) و كشف الظنون حاجي خليفه(۱۰۶۷ ق)، مراجعه كرده، اما نتوانسته ليست كاملي ارایه دهد؛ به طوري كه تا پايان قرن هفتم به هشتاد كتاب بالغ نمي‌گردد.
3. نسب‌شناسي در دوره اسلامي نوشته محمدجواد نجفي كه سعي نموده هر چند گذرا، نگاهي به علم انساب داشته باشد. اين مقاله هر چند سطحي به نظر مي‌رسد، از نكات برجسته آن، ارایه ليستي از كتب انساب و مقالاتي است كه شرق-شناسان طي پنجاه سال اخير نگاشته‌اند. گفتنی است كه مقالات نقل شده در دست رس نبوده و بيش تر در مورد نسبِ اقوام و پادشاهان و حاكمان كنوني بعضي از بلاد اسلامي همچون قرقيزستان، پشتون ها، حاكمان كويت، مراكش، غزنويان و... است كه از نظر محدوده موضوعي و زماني تحقيق، براي موضوع تحقیق مفيد نیست.
4. كتاب تاريخ در گستره تاريخ تمدن اسلامي، نوشته استاد صادق آيينه وند كه در آن بخشي را به انساب‌نگاري و کتاب‌های انساب اختصاص داده و ليستي از نویسندگان انساب و کتاب‌های ايشان به دست داده است. ليست مذكور هرچند جامع و مانع نيست، به عنوان پيشينه تحقيق بررسي شد و در مقايسه با ليست هاي ارایه شده به آن توجه گرديد.
تدوين نخستين كتب انساب و شروع انساب‌نگاري
چنان چه نظر اشخاصی همچون فؤاد سزگين در مورد وجود نگاشته‌هايي مربوط به قبل از اسلام خصوصاً در جنوب شبه جزيره را كنار بگذاریم و به نگاشته‌هاي پس از اسلام و توسط مسلمانان بپردازيم، ديدگاه‌هاي متفاوتي را در اين زمينه در منابع مي‌يابيم. به اعتقاد نویسنده كشف الظنون، نخستین كسي كه در اين زمینه مطلب نوشت و علم انساب را ضبط كرد، امام نسابه هشام بن محمد كلبي(۲۰۴ ق) بود، برخي از شرق شناسان مانند بروفنسال در مقدمه‌اي بر كتاب ابن‌حزم، این نظر را پذيرفته‌اند؛ اما سترستين در مقدمه طرفۀ الاصحاب في معرفه الانساب، بر اين عقيده است كه قبل از هشام، اين علم توسط «سحيم بن حفص» معروف به ابواليقظان نسابه(۱۹۰ه) و با نگارش کتاب‌های النسب الكبير و نسب خندف و اخبارها انجام پذيرفته بود. آيت الله مرعشي نجفي نيز كه سرآمد نسابه‌هاي معاصر بود، وي را اولين كسي مي‌داند كه در نسب كتاب نوشت و هشام را پس از او مي‌دانست. برخي ديگر هيچ‌كدام از اين دو نظر را نپذيرفته و محمدبن مسلم شهاب زُهري (د.124 ق) نويسنده کتاب نسب قومه را نخستین نسب نگار مي دانند. وی دایم بين حجاز و دمشق در رفت و آمد بود و با خلفاي اموي مراوده داشت؛ البته موفق نشد كتابش را به پايان برساند و کتابش به دست ما نيز نرسيده است و ابويقظان نسابه (190 ق) کتاب‌هایش را پس از وي تدوين نمود و اين دانش را بسط داد كه از اين آثار، چيزي جز قطعه‌هاي پراکنده در کتاب‌ها در دست نيست. پس از اين دو نفر، شخصي از علماي بصره به نام مؤرج بن عمرو السدوسي(۱۹۵ق) کتاب‌های نسب قريش و جماهير قبايل را نوشت كه دومي به ما نرسيده ولی اولي با نام حذف من نسب قريش، امروزه به چاپ رسيده و آن را اولين و قديم‌ترين كتاب نسب موجود مي‌دانند. البته اين نظر با ترديد‌هاي بسياري همراه است؛ زيرا هم‌زمان و هم عصرِ ابواليقظان و مؤرج بن عمروه، هشام بن محمد كلبي كه در كوفه حضور داشت، كتاب بزرگي در انساب به نام النسب الكبير و يا جمهرۀ النسب نگاشت كه اين كتاب به دست ما رسيده است. با توجه به اين كه خود ابن كلبي بسياري از دانسته‌هايش را از پدرش محمد بن سائب كلبي(د.146 ق) فراگرفته بود، امكان دارد زودتر از مؤرج دست به تالیف زده باشد كه با توجه به كثرت آثار ابن كلبيو طول عمرش محتمل به نظر مي‌رسد. به هر حال هشام بن محمد و پدرش محمد بن سائب، تحول اساسي در نسب‌شناسي به وجود آوردند، ولي از پدر، کتابي به ما نرسيده است. در اين بين، نظر ديگري نيز وجود دارد و بر اساس آن سيدحسن صدر، ابوعبداللّه احمد بن محمد جهمي(ق۳ه) را از اولين نويسندگان دوره اسلامي و کتاب انساب قريش و اخبارها را از او مي داند. بنا بر آنچه گفته شد، تدوين انساب در حجاز و دمشق آغاز گردید و پس از آن در عراق و در شهرهاي بصره و كوفه ظهور و توسط ابواليقظان(۱۹۰ ق)، مؤرج(۱۹۵ق) و ابن كلبي(۲۰۴ ق)، شكوفا شد كه تالیف بيش از صدها كتاب را در پي داشت.
کتاب‌شناسی علم انساب
همان طور که در منابع مورد استفاده ذکر شد، کتاب‌هایي در تراجم، رجال و کتاب‌شناسی وجود دارند كه در آن ها به اطلاعاتي در مورد کتاب‌های انساب و نويسندگان آن مي‌توان دست يافت، کتاب‌های انساب در اين منابع به دو دسته تقسيم مي‌شوند: عده‌اي هم اكنون موجود و عده اي مفقود هستند؛ البته امكان دارد كه تعدادي از اين كتب در آينده از كتابخانه‌هاي شخصي و مؤسسات و دانشگاه هاي غربي و... پيدا شوند. همان‌طور كه بعضي از كتب مانند حذف من نسب قريش نوشته مؤرج بن عمرو السدوسي و بحرالانساب في انساب العلويين نوشته منصور الباز الاشهب(اواخرقرن۶ ق)، به تازگي از كتابخانه‌هاي اطراف و اكناف جهان بيرون آمده‌اند.
در ادامه، سعي شده تا با استفاده از منابعي مانند الفهرست ابن نديم(۴۳۸ ق)، رجال نجاشي(۴۵۰ ق)، فهرست طوسي(۴۶۰ ق)، معالم العلماء ابن شهرآشوب(۵۸۸ ق)، الفهرست شيخ منتجب الدين، رجال ابن داوود حلي، كشف الظنون حاجي خليفه(۱۰۶۷ ق)، الذريعه آغابزرگ طهراني، طبقات النسابين عبدالرزاق كمونه(۱۳۹۱ ق)، كشف الارتياب آيت الله مرعشي نجفي، مقدمه سترستین بر كتاب طرفۀ الاصحاب و كتب انساب موجود و منابع مورد استفاده آن ها و ديگر منابع، اطلاعاتي در مورد تألیفات مسلمانان در انساب را به دست آورد و با مقابله و بررسي آن ها، ليستي از کتاب‌های مسلمانان - اعم از مفقود و موجود- به ترتيب تاريخي ارایه داد.
نکاتی درباره جدول:
1. برخلاف تحقیقاتی چون کشف الارتیاب آیت الله نجفی(ره) و طبقات النسابين عبدالرزاق كمونه که بر اساس نسابه ها ترتیب یافته بودند، جدول ذیل بر اساس کتاب‌های انساب تدوین شده است.
2. فهرست ارایه شده کامل ترین و جامع ترین فهرست ارایه شده از کتب انساب می‌باشد که از اولین کتاب نسب نگاشته شده در قرن اول تا پایان قرن هفتم را در بر می گیرد. این لیست علاوه بر کتاب‌های موجود در لیست های قبلی، شامل کتاب‌های دیگری نیز می‌باشد که با تلاش فراوان از مطالعه کتاب‌های انساب و فهرست و رجال به دست آمده و در کارهای مشابه قبلی ذکری از آنها نشده است.
3. جهت استفاده آسان کاربر از جدول ذیل، ترتیب تاریخی با دقت فراوان در آن لحاظ گردیده است، برای دست-یابی به برخی از تاریخ ها گاه کتاب‌های بسیاری ورق خورده تا تاریخ دقیق به دست آید. در مواردی که دو یا چند تاریخ در مورد نویسنده ذکر شده بود کوشش شد تا تاریخ صحیح از بین آنها استخراج و ذکر گردد. در مورد برخی از نویسندگان نیز هیچ تاریخی در کتب موجود نبود و فقط به قرن ایشان اشاره شده بود که آن نویسنده در انتهای نویسندگان آن قرن ذکر شد.
4. عنوان‌های برخی از کتاب‌های ذکر شده در جدول مانند التظافر و التناصر، الدوحه، المؤتلف و المختلف، تناسب ظاهری با موضوع انساب ندارد و ممکن است این سوال به وجود آید که از کجا کتاب انساب بودن آنها دانسته شده است، به خصوص که خود کتاب‌ها مفقود باشند. در جواب باید گفت که از این کتاب‌ها در کتب رجال و فهرست تحت عنوان کتاب نسب ذکر شده و یا کتاب‌های انساب از آنها به عنوان منبع استفاده کرده، محتوای آنها را نقل کرده و آنها را کتاب انساب دانسته‌اند به همین جهت در فهرست ذیل درج گردیده‌اند.
5. در یک ستون وضعیت کتاب‌ها که آیا موجود و یا مفقود هستند ذکر شده است البته امکان آن وجود درد که بعدها برخی از کتب مفقود یافت شده و در دسترس قرار گیرند.
6. در ذکر عنوان کتاب‌ها و اسامی نویسندگان ایشان دقت فروان شد تا تشابهات اسمی و عنوانی خواننده را به اشتباه نیندازد.
7. در پی نوشت جدول گاهی به مطالبی اشاره شده است که امکان داشت در جایی دیگر هیچ گاه به آن پرداخته نشود لذا به صورت نکاتی در پاورقی ذکرشد.
ردیف نام كتاب نويسنده وضعيت
1. التظافر والتناصر دغفل بن حنظله سدوسي شيباني(۶۵ ه) مفقود
2. التشجير همو مفقود
3. كتاب في اخباراليمن و اشعارها و انساب ها عبيد بن شريه جرهمي(۶۷ه) مفقود
4. كتاب في النسب مثجور بن غيلان ضبي بصري (۸۵ه) مفقود
5. نسب قومه(قوم بنی زهره) محمد بن مسلم بن شهاب زهري(۱۲۴ه) مفقود
6. نسب عدنان ابومخنف، لوط بن يحيي(۱۵۷ه) مفقود
7. نسب بني تميم همو مفقود
8. نسب قريش همو مفقود
9. النسب الكبير سحيم بن حفص، ابواليقظان نسابه(۱۹۰ه) مفقود
10. نسب خندف و اخبارها همو مفقود
11. حذف من نسب قريش مؤرج بن عمرو السدوسي (۱۹۵ه) موجود
12. جماهير قبايل همو مفقود
13. انساب العرب قاطبه علي بن كيسان كوفي(قرن۲) مفقود
14. نسب الانصار ابومحمد عبدالله بن محمد بن عماره بن قداح انصاري(قرن۲) مفقود
15. النسب الكبير(الجمهره) هشام بن محمد بن سائب كلبي (۲۰۴ه) موجود
16. انساب معد واليمن الكبير همو موجود
17. المنزل( بزرگ تر از جمهره) همو مفقود
18. الوجيز(الموجز) همومفقود
19. الفريد في الانساب همو مفقود
20. الملوكي في الانساب همو مفقود
21. انساب الامم همو مفقود
22. نسب قريش همو مفقود
23. كتاب نسب سهم بن عمرو بن هصيص همو مفقود
24. كتاب نسب بني عامر بن لوي همو مفقود
25. كتاب نسب بني الحارث بن فهر همو مفقود
26. كتاب نسب بني محارب بن فهر همو مفقود
27. كتاب من نسب الي امه من قبائل العرب همو مفقود
28. كتاب نسب بني عبد شمس و بني عبد ناف همو مفقود
29. نسب طي هيثم بن عدي(۲۰۷ه) مفقود
30. الاشراف الكبير همو مفقود
31. الاشراف الصغير همو مفقود
32. كتاب القبائل معمر بن مثني(۲۰۸ه) مفقود
33. انساب حمير و ملوكها(التيجان في ملوك حمير) عبدالملك بن هشام(۲۱۳ه) موجود
34. اخبار عبيد بن شريه الجرهمي في اخبار اليمن و اشعارها و انسابها همو موجود
35. كتاب النسب ابوسعيد عبدالملك بن قُرَيب(۲۱۷يا ۲۱۴ه) مفقود
36. كتاب نسب ولد اسماعيل بن ابراهيم ابن البختري(اوايل قرن ۳) مفقود
37. كتاب نسب النمر بن قاسط علان الشعوبي(اوايل قرن۳) مفقود
38. كتاب نسب تغلب بن وائل همو مفقود
39. كتاب النسب ابوعبيده قاسم بن سلام(۲۲۴ه) موجود
40. كتاب نسب قريش علي بن محمد المدائني(۲۲۵ه) مفقود
41. كتاب اشراف عبد قيس همو مفقود
42. كتاب من نسب الي امه همو ؟
43. اخبار خثعم و انسابها و اشعارها محمد بن سلم يشكري(۲۳۰ه) مفقود
44. النسب الكبير مصعب بن عبدالله الزبيري (۲۳۳ه) يا (۲۳۶ه) مفقود
45. كتاب نسب قريش همو موجود
46. كتاب النسب محمد بن حبيب بغدادي النسابه(۲۴۵ه) مفقود
47. القبائل الكبير همو مفقود
48. انساب الشعراء( الشعراء و انسابهم) همو مفقود
49. من نسب من الشعراء الي امهاتهم همو مفقود
50. العمائر و الربائع في النسب همو مفقود
51. المؤتلف و المختلف في النسب همو مفقود
52. المُحَبر همو موجود
53. كتاب المشجر همو مفقود
54. انساب قريش و اخبارها زبير بن بكار(۲۵۴ه) موجود
55. اخبار النسب(نوادر اخبار النسب) همو مفقود
56. بني مره بن عوف احمد بن ابراهيم بن حمدون كاتب(ح۲۵۵ه) مفقود
57. بني النمير بن قاسط همو مفقود
58. بني عقيل همو مفقود
59. بني عبدالله بن غطفان همو مفقود
60. طي همو مفقود
61. جمهره نسب الحارث بن كعب احمد بن الحارث الخراز(۲۵۸ه) مفقود
62. كتاب الاشراف همو مفقود
63. الامهات همو مفقود
64. الغصون في آل ياسين شريف حسين بن ابي الغنائم احمد محدث (۲۶۰ه) مفقود
65. كتاب النسب عمر بن شبه(۲۶۲ه) مفقود
66. كتاب نسب آل ابي‌طالب (المعقبين من ولد الامام اميرالمؤمنين(ع)) ابوالحسين يحيي بن الحسن النسابۀ العقيقي، (۲۷۷ه) قسمتي موجود
67. انساب الاشراف احمد بن يحيي بلاذري(۲۷۹ه) موجود
68. كتاب اخبار و الانساب همو مفقود
69. انساب الامم احمد بن محمد بن خالد البرقي (۲۸۰ه) مفقود
70. المآثر و الانساب همو مفقود
71. كتاب جمهره بني هاشم احمد بن ابي طاهر(۲۸۰) مفقود
72. نسب عدنان و قحطان محمد بن يزيد المبرد(۲۸۵ه) موجود
73. كتاب في نسب حمير محمد بن عبدالله سعيد حنبصي(۲۹۵ه) مفقود
74. النسب الكبير محمد بن عبده بن سليمان بن حاجب، عبدي (قبل از۳۰۰ه) مفقود
75. مختصر اسماء قبايل همو مفقود
76. الكافي في النسب همو مفقود
77. نسب والد ابي‌صفره و ولده همو مفقود
78. كتاب معد بن عدنان و قحطان همو مفقود
79. كتاب نسب بني فَقعَس بن طُرَيف بن اسد بن خُزَيمَه همو مفقود
80. كتاب الامهات همو مفقود
81. كتاب نسب اخنَس بن شُرَيق الثقفي همو مفقود
82. كتاب نسب كنانه همو مفقود
83. مبسوط في النسب ابوالحسن زيد الشبيه بن علي بن حسين ذوالدمعۀ بن زيد شهيد بن علي(ع) (قرن۳) مفقود
84. انساب قريش و اخبارها احمد بن محمد الجهمي(قرن۳) مفقود
85. كتاب النسب ابن غنام الكلابي(قرن۳) مفقود
86. اخبار ربيعه و انسابها خراش شيباني(ق۳رن) مفقود
87. انساب بني عبدالمطلب حسن بن سعيد السكري(قرن۳) مفقود
88. افخاذ العرب ابن نطاح، محمد بن صالح(قرن۳) مفقود
89. انساب أزد عمان همو مفقود
90. كتاب النسب علي بن احمد علوي عقيقي(قرن۳) مفقود
91. انساب الائمه (ع) و مواليدهم الي صاحب الامر حسن بن علي الاطروش(۳۰۴ه) مفقود
92. الانساب حسن بن موسي نوبختي(۳۱۰ه) مفقود
93. الاشتقاق محمد بن حسن بن دريد(۳۲۱ه) موجود
94. اخبار آل المنجم و نسبهم احمد بن يحيي المنجم(۳۲۷ه) مفقود
95. اليتيمه في الانساب( عنوان بابي در كتاب عقد الفريد) احمد بن محمد بن عبد ربه(۳۲۸ه) موجود
96. نسب ابن عباس عبدالعزيز بن احمد جلودي(۳۳۲ه) مفقود
97. نسب النبي(ص) همو مفقود
98. الاكليل في انساب حمير و ايام ملوكها(۱۰ جلد) ابو محمد حسن بن احمد بن يعقوب همداني يمني(۳۳۴ه) موجود
99. كتاب في الانساب قاسم بن اصبغ الاندلسي(۳۴۰ه) مفقود
100. انساب الداخلين الي الاندلس من العرب و غيرهم ابو محمد عبدالله بن عبيدالله الازدي ملقب بالحُكَيم(۳۴۱ه) مفقود
101. سر السلسله العلويه(انساب آل ابي‌طالب) ابونصر سهل بن عبدالله بخاري (بعد۳۴۱ه) موجود
102. رساله ادعياء في النسب الشريف همو ـ موجود
103. الاستيعاب في انساب مشاهير اندلس احمد بن محمد الرازي الاندلسي(۳۴۴ه) مفقود
104. جمهره النسب ابوالفرج اصفهاني، علي بن حسين(۳۵۶ه) مفقود
105. نسب بني عبد شمس همو مفقود
106. نسب بني شيبان همو مفقود
107. نسب بني تغلب همو مفقود
108. نسب بني كلاب همو مفقود
109. نسب المهالبه همو مفقود
110. المفتخر في النسب حسن بن حمزه طبري(۳۵۸ه) مفقود
111. لباب الانساب حسن بن محمد بن يحيي ابن‌اخي طاهر(۳۵۸ه)(نوه يحيي نسابه) مفقود
112. المعقبين(المبسوط في النسب) ابن خداع مصري، حسين بن جعفر حسيني(زنده در ۳۶۱ه) مفقود
113. انساب الطالبيين و العلويين القادمين الي المغرب المستنصر بالله حاكم اموي اندلس(۳۶۶ه) مفقود
114. مختصر انساب قريش( مختصر انساب زبير بن بكار) مروج بن عمرو بصري(۳۷۴ه) مفقود
115. نسب ولد معد بن عدنان و لُمَع من اخبارهم و ايامهم ابوالحسن علي بن محمد العدوي الشمشاطي(۳۸۰ه) مفقود
116. كتاب في نسب بني عقيل علي بن ابراهيم بن محمد الكاتب ( بعد از ۳۸۴ه) مفقود
117. كتاب في النسب(كتاب في انساب اولاد اميرالمومنين) ابن مهلوس، ابوالحسن محمد بن علي بن اسحاق موسوي(۳۹۹ه) مفقود
118. الانساب و الاخبار ابوالحسن محمد بن قاسم بصري(۴۰۰ه) مفقود
119. جريده بغداد حسين بن موسي الابرش العلوي(۴۰۰ق) مفقود
120. النسب سيد علي بن احمد حسيني عقيقي(قرن۴) مفقود
121. المبسوط ابن معيه، محمد بن علي حسني (قرن۴ه) مفقود
122. مشتبه النسبه ابوسعيدعبدالغني بن سعيد بن بشر الازدي المصري(قرن۴) موجود
123. الموتلف و المختلف همو مفقود
124. المبسوط في النسب محمد بن ابراهيم الاعرجي(قرن۴) مفقود
125. تعليقه في النسب محمد بن ابراهيم الاسدي، ابن دينار(قرن۴) مفقود
126. كتاب في مشتبه النسبه ابن الفرضي الاندلسي، عبدالله بن محمد(۴۰۳ه) موجود
127. الايناس بعلم الانساب الوزير ابن المغربي، ابوالقاسم حسين بن علي(۴۱۸ه) موجود
128. اسامي الامهات سيد ابوطالب يحيي صاحب الامالي، ابوطالب هاروني(۴۲۴ه) مفقود
129. كتابي در مشجرات شام و قدس شريف ابوالقاسم علي بن محمد حراني (۴۳۳ه) مفقود
130. تهذيب الانساب و نهايه الاعقاب ابي‌الحسن محمد بن ابي جعفر شيخ الشرف العُبَيدِلي(43۷ه)، موجود
131. المبسوط همو مفقود
132. الحاوي في النسب همو مفقود
133. تهذيب اعيان الاسرار في النسب همو مفقود
134. الانتصار لبني فاطمه الابرار همو مفقود
135. الانساب المشجره ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان الكراجكي(۴۴۹ه) مفقود
136. تهذيب الانساب (بحرالانساب) (مبسوط) حسين بن ابي‌طالب محمد بن قاسم، ابن طباطبا(۴۴۹ه) مفقود
137. الكامل في النسب و الانساب(مشجر) همو مفقود
138. جريده نيشابور همو مفقود
139. انساب بني نصر بن معين و ايامهم و اشعارهم احمد بن علي النجاشي ، ابن كوفي(۴۵۰ه) مفقود
140. جمهره انساب العرب ابن حزم اندلسي، علي بن احمد(۴۵۶ه) موجود
141. انساب آل ابي‌طالب ابو جعفر محمد طوسي(۴۶۰ه) مفقود
142. القصد و الامم في تعريف باصول انساب العرب و العجم ابن عبدالبر، ابو عمر يوسف بن عبدالله قرطبي(۴۶۳ه) موجود
143. الانباه الي قبائل الروات همو موجود
144. المجدي في انساب الطالبيين العمري، نجم الدين ابوالحسن علي بن ابي الغنائم(بعد۴۶۶ه) موجود
145. المبسوط في الانساب همو مفقود
146. كتاب المشجر همو مفقود
147. كتاب الشافي همو مفقود
148. كتاب العيون همو مفقود
149. ابناء الامام في مصر و الشام ابوالمعمر يحيي بن محمد [ بن ابي‌طالب] بن القاسم ابن طباطبا (۴۷۹ه) موجود
150. منتقله الطالبيه ابو اسماعيل ابراهيم بن ناصر بن طباطبا (بعد از ۴۷۹ه) موجود
151. ديوان الانساب و مجمع الاسماء و الالقاب همو مفقود
152. غايه المعقبين همو مفقود
153. جرائدالبلدان محمد بن محسن التفليسي(بعد۴۸۷ه) مفقود
154. تذكره الالباب بأصول الأنساب ابو جعفر احمد بن عبدالولي البتي البلنسي الاندلسي(۴۸۸ه) موجود
155. قسط الالباب من ثمار الانساب همو مفقود
156. انساب آل ابي‌طالب سيد يحيي بن ابي عبدالله حسين، كيا(قرن ۵) مفقود
157. نزهه عيون المشتاقين الي وصف ساده الميامين(۱۰ج) ابوالغنائم عبدالله بن بن حسن بن محمد الحسيني (قرن ۵) مفقود
158. انساب الطالبيه( انساب آل ابي‌طالب) ابوالمعالي، سيد اسماعيل بن حسن حسيني، نقيب نيشابور (قرن ۵) مفقود
159. كتاب الانساب المتفقه ابن قيسراني، محمد بن طاهر بن علي بن احمد المقدسي(۵۰۷ه) موجود
160. المختلف والمؤتلف في الانساب همو مفقود
161. انساب المحدثين همو مفقود
162. قبسه العجلان في نسب آل ابي‌سفيان محمد بن احمد الاموي المعاوي الابيوردي(۵۰۷ه) مفقود
163. كتاب الانساب همو مفقود
164. ما اختلف و ائتلف في انساب العرب همو مفقود
165. الانساب ابن السيد بطليموسي، ابومحمد عبدالله بن محمد(۵۲۱ه) مفقود
166. اقتباس الانوار و التماس الازهار في انساب الصحابه و رواه الآثار عبدالله بن علي اللخمي الرشاطي الاندلسي(۵۴۲ه) موجود
167. مشجر نسب آل ابي‌طالب ابوعلي حسن بن علي بن محمد بن ابراهيم القطان مروزي بخاري( ۵۴۸ه) مفقود
168. الدوحه همو مفقود
169. التعريف في الانساب و التنويه لذوي الاحساب احمد بن محمد بن ابراهيم الاشعري، (حدود ۵۵۰ه) موجود
170. اللباب في الانساب(خلاصه التعريف) همو موجود
171. الانساب قاضي المهذب ،ابو محمد حسن بن علي (۵۶۱ه) مفقود
172. كتاب الانساب سمعاني(۵۶۲ه) موجود
173. لباب الانساب و الالقاب والاعقاب ابوالحسن علي بن ابي‌القاسم زيدالبيهقي ، ابن فُندق(۵۶۵ه) موجود
174. الجوهره في نسب النبي و اصحابه العشره كمال‌الدين عبدالرحمان بن محمد الانباري(۵۷۷ه) موجود
175. اختصار اقتباس الانوار و التماس الازهار عبدالحق بن عبدالرحمان اشبيلي، ابن‌الخراط(۵۸۱ه) موجود
176. عجاله المبتدي و فضالته المنتهي في النسب زين الدين ابوبكر محمد بن موسي الحازمي الهمداني(۵۸۶ه) موجود
177. طبقات الطالبيين شريف ابو علي محمد بن اسعد شريف الحسيني الجواني(۵۸۸ه) مفقود
178. تاج الانساب همو مفقود
179. جوهر المكنون في معرفۀ القبائل و البطون( فيه انساب العرب و الهاشميين) همو مفقود
180. التحفۀ الشريفۀ والهدايا المنيفۀ في نسب النبي(ص) همو مفقود
181. تحفۀ الانساب موجود
182. نزهۀ القلب المعنا في نسب آل مهنا همو مفقود
183. انساب آل ابي‌طالب محمد بن علي بن شهر آشوب(۵۸۸ه) مفقود
184. ازهار الرياض المريعه ابو علي جلال الدين كبير حسيني(۵۹۷ه) مفقود
185. نهايه الاعقاب و الانساب شريف ابوجعفر محمد موسوي هاروني(قرن۶) موجود
186. نسب العلويون نيشابور همو مفقود
187. نسب ساده ملوك بلخ همو مفقود
188. بحر الانساب و الفصول التامه نقيب النقبا مرتضي جمال الدين ابو عبدالله محمد بن حسين بن حسن رازي(قرن۶) مفقود
189. بحرالانساب في انساب العلويين منصور الباز الاشهب(قرن۶) موجود
190. الفخري في انساب الطالبيين ابوطالب اسماعيل المروزي الازوارقاني(بعد از ۶۱۴ه) موجود
191. بحرالانساب فيما لسبطين من الاعقاب همو مفقود
192. كتاب حظيرۀ القدس (در ۶۰ جلد) همو مفقود
193. غنيه الطالب في نسب آل ابي‌طالب همو مفقود
194. كتاب بستان الشرف (خلاصه حظيرۀ القدس در ۲۰ جلد) همو مفقود
195. كتاب الموجز في النسب همو مفقود
196. كتاب نسب الساده المراوزه همو مفقود
197. تعليقه بر سر الانساب همو مفقود
198. تشجير كتاب وفق الاعداد في النسب همو مفقود
199. تشجير كتاب نسب شافعي خاصه همو مفقود
200. تشجير كتاب الطبقات الفيه زكريا بن احمد بزاز نيسابوري همو مفقود
201. كتاب من اتصل عقبه بابي الحسن محمد بن القاسم التميمي اصفهاني ( كتابي مشجر) همو مفقود
202. تشجير كتاب النسب ابي الغنائم دمشقي همو مفقود
203. كتاب خلاصۀ العتره النبويۀ في انساب الموسوي همو مفقود
204. كتاب المثلث في النسب همو مفقود
205. زبدۀ الطالبييۀ همو مفقود
206. كتاب المعارف و الالقاب همو مفقود
207. التبيين في انساب القريشيين موفق الدين ابومحمدعبدالله بن احمد بن محمد بن قدامه(۶۲۰ه) موجود
208. الاستبصار في نسب الصحابۀ من الانصار همو موجود
209. المقتضب في كتاب جمهره النسب ياقوت حموي(۶۲۶ه) مفقود
210. ذيل علي انساب المحدثين حافظ محمد بن محمد بن نقطه الحنبلي(۶۲۹ه) مفقود
211. الحاوي ابوطاهر محمد بن عبدالسميع بن محمد بن كلبون بغدادي(۶۴۳ه) مفقود
212. انساب المحدثين محب الدين محمد بن محمود بغدادي(۶۴۳ه) مفقود
213. شجرۀ الانساب محمد بن رضوان(۶۵۷ه) مفقود
214. نسب القطب النبوي و الشريف العلوي شهاب الدين ابي العباس احمد بن علي بن ابراهيم البدوي(675ه) مفقود
215. التذكرۀ في الانساب المطهره(مشجر النسب، الانساب المشجره ، تذكره الانساب و...) احمد بن محمد بن المهنا الحسيني العُبَيدِلي(بعد از ۶۸۱ه) موجود
216. طرفه الاصحاب في معرفه الانساب ابن رسول(۶۹۴ه) موجود
217. تحفه الاداب في التواريخ و الانساب همو مفقود
218. الانساب يوسف بن ابي المعالي شهير بابن مهمندار(۷۰۰ه)
219. الاصيلي في انساب الطالبيين ابن طَقطَقي، صفي الدين محمد بن تاج الدين علي(۷۰۹ه) موجود
220. غايۀ الاختصار في اخبار البيوتات العلويۀ المحفوظۀ من الغبار تاج الدين بن محمد بن حمزه بن زهره الحسيني(اواخر ق۷) موجود
نتیجه گیری:
با توجه به جدول فوق و دقت در آن می توان گفت لیست ارایه شده در آن نتیجه یک تحقیق آماری بوده و می تواند در تحقیقات آینده در حوزه انساب‌نگاری به کار گرفته شود و به این جهت کاربردی است. در این جا به برداشت ها و نتایجی که به کمک فهرست ارایه شده می‌توان دست یافت به طور اجمال اشاره می‌شود.
1. از تعداد220 عدد کتاب انساب ذکر شده در این فهرست تعداد 47 عدد آن موجود بوده که تقریبا 36/21% از کل کتاب‌های این فهرست را تشکیل می دهد.
2. در بین نویسندگان کتاب‌های ذکر شده برخی بسیار پرکار بوده‌اند و چندین کتاب از جدول فوق را به خود اختصاص داده‌اند از جمله ایشان می‌توان هشام بن محمد کلبی(204ه)، ابن حبیب بغدادی(245ه)، محمد بن عبده بن سلیمان( قبل از 300ه)، ابوالفرج اصفهانی(356ه)، ابوطالب اسماعیل المروزی الازوارقانی(بعد از 614ه) را نام برد.
3. در بین کتاب‌های موجود در این فهرست کتاب‌هایی که به انساب تمامی عرب پرداخته‌اند به مراتب کم تعداد و بیش تر کتاب‌ها مربوط به انساب قبایل می باشند. کتاب‌هایی که در ابتدای نگارش انساب تدوین شده‌اند کتاب‌های انساب مربوط به قبایل و طوایف بوده و عموم عرب‌ها را در بر نداشت. در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم اولین تألیفات که شامل انساب تمامی عرب ها باشد به وجود آمد اما این کار به دلایلی هم چون ازدیاد جمعیت عرب ها و پراکندگی ایشان و مشکل بودن جمع آوری انساب آنان دنبال نشد و دوباره انساب نگاران به انساب قبایل و طوایف روی آوردند.
4. قبل از قرن چهارم در بین کتب انساب قبایل و خاندان ها، انساب قریش دارای بیشترین تعداد و پس از قرن چهارم بیش ترین تعداد مربوط به انساب آل ابی‌طالب بوده و با بقیه تیره‌ها قابل مقایسه نیست.
5. با توجه به نویسندگان کتاب‌های انساب مربوط به انساب طالبیان این نکته متبلور می‌شود که اکثر این نویسندگان انساب طالبیان خود از سادات و طالبیان بوده و آنان نقش برجسته را در این بین ایفا کرده‌اند.
6. در جدول کتاب‌هایی مانند کتاب من نسب الی امه اثر علی بن محمد مداینی(225ه)، من نسب من الشعراء الی امهاتهم اثر ابن حبیب بغدادی(245ه) ذکر شده است که در آن ها نسب مادری بیان شده است از آنجا که نسب در بین عرب از طریق پدر است این موارد بسیار جالب می‌نمایاند.
7. همان طور که از فهرست هویداست توجه به انساب حاکمان و ملوک چندان مورد توجه نبوده و جزء استثناهایی مانند انساب حمیر و ملوکها(التیجان فی ملوک حمیر) اثر عبدالملک بن هشام(213ه) کتابی در این باره نگاشته نشده است.
8. از موارد جالب ذکر شده در فهرست کتاب الجوهره فی النسب النبی و اصحابه العشره نوشته الانباری(577ه)، الاستبصار فی نسب الصحابه الانصار اثر ابن قدامه(620ه) می‌باشد که نیازمند توجه و مداقه بیشتر است.
9. کتاب‌هایی مانند جراید البلدان اثر محمد بن محسن تفلیسی(478ه)، جریده بغداد اثر حسین بن موسی الابرش العلوی(400ه) و جریده نیشابور اثر ابن طباطبا حسین بن ابی‌طالب(449ه) که در فهرست آمده اند در واقع جریده و یا دفترهایی هستند که به نقبای مناطق تعلق داشته‌اند و توسط خود نقبا و یا نسابه ای تحت نظر نقیب تدوین می‌شدند و مورد استقاده نقبا در نهاد نقابت قرار می‌گرفتند. این گونه جراید به احتمال بسیار به تعداد زیاد در مناطق مختلف وجود داشته‌اند که هم اکنون نام و یا نشانی از بیش تر آنها موجود نیست.
10. در برخی از کتاب‌ها مانند کتاب فی اخبار الیمن و اشعارها و انساب ها اثر عبید بن شریه جرهمی(67ه)، اخبار خثعم و انسابها و اشعارها اثر محمد بن سلم یشکری(230ه)، انساب بنی نصر بن معین و ایامهم و اشعارهم اثر احمد بن علی نجاشی(450ه) اشعار و ایام عرب بر اساس انساب ایشان که تنها علوم مطروحه در دوران جاهلی در نزد عرب بودند، در یک جا جمع شده‌اند؛ این مسأله نشان گر آن است که پس از اسلام تا قرن ها هنوز مسایل فخر به قبیله و ایام ایشان در بین عرب رواج داشته است. البته این نوع نگاشته ها بیشتر مربوط به قرون اولیه اسلامی بوده و به مرور زمان از تعداد آنها کاسته شده است.
11. برخی کتاب ها مانند الموتلف و المختلف فی النسب اثر ابن حبیب بغدادی(245ه)، المؤتلف و المختلف نگاشته ازدی مصری(ق4ه)،کتاب الانساب المتفقه، المختلف و المؤتلف فی الانساب هر دو اثر ابن قیسرانی(507ه)، ما اختلف و ائتلف فی انساب العرب اثر الابیوردی(507ه) نشان از دید آسیب شناسانه نویسندگان این اثرها و کوشش آنها در مشخص کردن محل های اختلاف و اتفاق در انساب عرب ها دارد که از این نظر قابل توجه و مهم هستند.
12. در بین این کتاب ها مواردی مانند رساله ادعیا فی النسب الشریف نوشته ابونصر بخاری(بعد432ه) وجود دارند که در آنها به معرفی کسانی می‌پردازند که سعی دارند تا با ادعای نسب دروغین خود را به خاندان پیامبر(ص) و طالبیان منتسب کنند. این کار اصلاحی در نسب از قرن سوم به بعد از وظایف اصلی نقباء و نسابه‌های تحت نظر ایشان بوده است به همین جهت ممکن است که رساله‌های ادعیاء بسیاری وجود داشته که اکنون در دست رس نیستند. در دیگر کتب انساب به خصوص انساب طالبیان در موارد بسیاری به کسانی که دعی هستند و ادعای نسب دروغین دارند، اشاره شده است. ابن فندق در لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب بابی را در مجازات ادعیا توسط نقباء در نواحی خوارزم، غزنه و نیشابور آورده است.
13. کتاب‌هایی مانند نسب العلوین نیشابور، نسب ساده ملوک بلخ هر دو نوشته شریف ابوجعفر موسوی هارونی( قرن6) نشان گر انساب نگاری محلی و کتاب‌هایی مانند انساب الطالبیین و العلویین القادمین الی المغرب نوشته المستنصر بالله اموی(366ه) و منتقله الطالبیه ابواسماعیل بن طباطبا(بعد از 479ه) نشانگر توجه نویسندگان ایشان به انساب مهاجران از طالبیان می‌باشد.
14. تعدادی انگشت شمار از کتاب‌های این فهرست مانند انساب المحدثین نگاشته ابن قیسرانی(507ه)، اقتباس الانوار و التماس الازهار فی انساب الصحابه و رواه الآثار اثر رشاطی اندلسی(542ه) نشانه توجه برخی از انساب‌نگاران به انساب شخصیت‌های علمی از جمله محدثان می‌باشد؛ قابل توجه آن است که نویسندگان آنها از اهل سنت می‌باشند، در این لیست کتابی از این نوع با نویسنده‌ای شیعه وجود ندارد.
15. برخی از کتاب‌های ذکر شده در جدول با عنوان معقبین مانند المعقبین اثر ابن خداع مصری(زنده در 361ه)، غایه المعقبین اثر ابواسماعیل ابن‌طباطبا(بعد از 479ه) به انساب کسانی پرداخته‌اند که دارای اعقاب بوده و از ایشان تا زمان صاحب اثر فرزندانی باقی مانده است, این گونه از کتاب‌های انساب جنبه کاربردی فراوان داشته و مورد ارجاع مردم و نقبا واقع شده است.
16. عنوان‌های برخی از کتاب‌های مذکور در جدول فوق مانند المبسوط، المبسوط فی النسب، المبسوط فی الانساب و یا مانند الانساب المشجره، کتاب المشجر، التشجیر نشانگر دو روش انساب نگاری مشجر و مبسوط می‌باشد. تفاوت عمده روش مشجر و مبسوط آن است که در مشجر، انساب از پایین به بالا یعنی از نوادگان به سمت نیا ذکر می‌شوند و پسر بر پدر مقدم می‌گردد و قبل از پدر ذکر می‌شود ولی در مبسوط از نیا به نوادگان می‌رسند و ذکر پدر بر پسر مقدم است. لازم به ذکر است کتاب‌های دیگری که عنوان مشجر و یا مبسوط ندارند نیز به یکی از این دو روش نگاشته شده‌اند.
17. با توجه به جدول فوق که درآن به 220 کتاب در حوزه انساب‌نگاری تا پایان قرن هفتم هجری اشاره شده است به وضوح می توان نقش برجسته انساب‌نگاری نسبت به دیگر انواع کتاب‌های تاریخ نگاری همچون: سير و مغازي، مقاتل و فتن و حروب، خراج و فتوح، تواريخ عمومي، تواريخ دودماني و تك‌نگاري، تواريخ محلي طبقات، وزارت و ديوان‌سالاري، فرق و مذاهب و فرهنگ‌نامه‌هاي تاريخي، مشاهده نمود و سهم انساب‌نگاری را در میراث تمدن اسلامی برشمرد. لازم به ذکر است که بیش از 50 درصد این کتاب ها به شیعیان اعم از امامی، زیدی و اسماعیلی تعلق دارد که سهم شیعیان امامی نسبت به بقیه خصوصاً اسماعیلی به مراتب بیشتر است.
18. با توجه به تاریخ وفات نفرات اول لیست ارایه شده می‌توان گفت که در نیمه اول قرن اول هجری و قبل از آن تألیف خاصی در انساب‌نگاری تدوین نیافته است؛ البته نقل شده که خليفه دوم براي داشتن معياري براي تقسيم بيت المال، دستور داد تا انساب مسلمين را در دفاتري ثبت و ضبط كنند، در اين دفاتر انساب به واسطه نزديكي و دوري از پيامبر(ص) تقسيم بندي شدند. ابن اثير ضمن حوادث سال 15 هجري آورده كه خليفه دوّم ديواني را براي پرداخت حقوق تأسيس کرد، البته برخی دیگر این قضیه را مربوط به سال 20 هجري دانسته اند. در كار تسجيل و ثبت اسناد براي تقسيم بيت المال از عقيل بن ابي‌طالب كه از ثقات نسابه ها بود و هم‌چنين مخرمه بن نوفل و جبير بن مطعم استفاده شد. از اين ديوان چيزي موجود نیست و اصولي كه اين ديوان نيز بر اساس آن تدوين گرديده بود، از بين رفته است؛ گویند محمد بن عمر واقدي(م 207 هـ) كتابي در مورد ديوان عمر و تصنيف قبايل و مراتب و انساب در آن به نام مداعي قريش و الانصار في القطاع و وضع عمر الدواوين و تصنيف القبايل و مراتبها و انساب ها نگاشته بود كه از بين رفته و در دست نیست؛ اما اساس آنچه را كه به آن اشاره شد را در تدوين اين دفاتر را اخذ نموده‌اند و همان قواعدي را كه خليفه در آنها به كار برده را مانند نزديكي به پيامبر و نحوه تقسيم قبايل را مد نظر قرار داده اند. کسانی افرادي مانند فواد سزگين نیز بر اين عقيده‌اند كه از پيش از اسلام کتاب‌هایي در انساب وجود داشته و براي حفظ انساب تنها به حافظه اتكا نمي‌كرده‌اند؛ هر چند كه عملاً اكنون موردي در دست نيست.
19. با توجه به جدول و تطبیق زمان وفات نویسندگان آن با دوره حکومت امویان(40- 132ه) باید گفت تعدادی انگشت شمار از کتاب‌های انساب تحت تاثیر سیاست ارتجاعی حاکمان اموی در این دوره تدوین شده‌اند، امویان سعی داشتند تا بار دیگر فرهنگ اعراب جاهلی را زنده کرده و از تاثیر اسلام و آموزه های آن در این حیطه بکاهند و فخر به قبيله و نسب را پرو بال بخشند نزديكي و هم نشيني خلفاي اموي با نسابه‌ها به خوبي اين مسأله را روشن مي‌سازد، به طور مثال، معاويه با نسابه‌هايي هم چون دغفل بن حنظله(۶۵ه) (ردیف اول جدول) و عبيد بن شريه(۶۷ه)(ردیف سوم جدول) هم نشيني مي‌كرد، يزيد بن معاويه(۶۵ه) علاقه بن كرسم كلابي نسابه را كه از همنشينانش بود، در «سُماره» قرار داد، ابرش كلبي نسابه از دوستان هشام بن عبدالملك بود، در این بین آثاری درباره انساب عرب تالیف شد که هم اکنون همگی مفقود هستند.
20. در جدول فوق همان طور که مشهود است بیشتر کتاب‌ها نگاشته شده در دوره عباسیان(132-656ه) است؛ در این دوره در کنار تدوین سایر علوم، انتقال انساب از روايت به تدوين سرعت گرفت؛ در دوره عباسیان سرزمینهای اسلامی تا حد اعلای آن گسترش یافت و اختلاط عرب‌ها با غير عرب‌ها زیاد شد و جریانات شعوبی گری در بین شکل گرفت، معمر بن مثني(۲۰۸ه) كه پدرانش يهودي بودند كتابي در مثالب عرب نوشت، هيثم بن عدي(۲۰۷ه) نيز كتابي در مثالب نوشت، علان شعوبي(اوايل ق۳ه) كه اصالتاَ فارس و عارف به انساب و مثالب عرب بود در مقطعي در بيت الحكمه، براي برامكه كتابي در مثالب عرب نگاشت كه در آن به هتك عرب ها و بيان مثالب آنها از قريش گرفته تا آخرين قبايل يمن پرداخته بود، در پاسخ همين جريانات بود كه به سرعت کتاب‌هایي در انساب و مفاخر آنان نوشته و مدون گشت.
منابع
1. آیينه‌وند، صادق، علم تاريخ در گستره تمدن اسلامي، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چاپ اول، 1377ش.
2. ابن اثير، عزالدين ابوالحسن علي بن محمد، الكامل في التاريخ، بيروت: دارصادر للطباعه و النشر، ۱۳۸۵ه.
3. ابن المهنا الحسيني العُبَيدِلي، جمال الدين ابي‌الفضل احمد بن محمد، التذكره في الانساب المطهره، مقدمه: سيد مهدي رجایي، قم، كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، ۱۴۲۱ق.
4. ابن بابويه رازي، منتجب الدين ابوالحسن علي، فهرست علماء الشيعه و مصنفيهم(فهرست منتجب الدين)، تصحيح: مير جلال الدين محدث اُرمَوي، قم، كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، ۱۳۶۶ش.
5. ابن حزم، عبدالسلام محمد هارون، جمهره انساب العرب، مصر، دارالمعارف، چاپ سوم، بي‌تا.
6. ابن داوود، حسن بن علي بن داوود حلي، رجال ابن داوود، تحقيق: سيد محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، الحيدريه، ۱۳۹۲ه.
7. ابن رسول، السلطان الملك الاشرف عمر بن يوسف، طرفۀ الاصحاب في معرفۀ الانساب، تحقيق: ك.و.سترستين، بيروت، دارصادر، ۱۴۱۲ه.
8. ابن شهر آشوب، معالم العلماء، مقدمه: محمد صادق بحرالعلوم، نجف، المطبعه الحيدريه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ه.
9. ابن طباطبا، ابواسماعيل ابراهيم بن ناصر، منتقلۀ الطالبيه، تحقيق: سيد محمدمهدي خرسان، نجف الاشرف، منشورات المطبعۀ الحيدريه،چ۱، ۱۳۸۸ه.
10. ابن طباطبا، ابوالمعمر يحيي بن محمد، ابناء الامام في مصر و الشام، تحقيق و تعليقه: ابن صدقه الحلبي، ابوالعون محمد السفاريني و محمد بن نصار ابراهيم المقدسي، رياض، مكتبۀ حل‌المعرفۀ و مكتبۀ التوبه، چاپ اول، 1425ق.
11. ابن طَقطَقي، صفي الدين محمدبن تاج الدين علي، الاصيلي في انساب الطالبيين، تحقيق: سيدمهدي رجایي، قم، انتشارات كتابخانه مرعشي نجفي، چاپ اول، ۱۴۱۸ه.
12. ابن عبدالبر اندلسي، يوسف بن عبدالله، الانباه الي قبايل الروات (ذيل القصد و الامم الي انساب العرب و العجم)، قاهره، مكتبۀ القدسي، ۱۳۵۰ه.
13. ابن عبدربه، عقدالفريد، ج4، بيروت، داراحياء التراث العربي، چاپ اول، 1409ه.
14. ابن عساكر، ابوالقاسم علي بن الحسن، تاريخ مدينه دمشق، تحقيق: علي شيري، بيروت: دارالفكرللطباعه و النشر و التوزيع، ۱۴۱۵ه.
15. ابن عنبه، سيد جمال الدين احمد بن علي الحسيني، عمده الطالب في انساب آل ابي‌طالب، تصحيح: محمد حسن آل الطالقاني، نجف، مطبعه الحيدريه، چاپ دوم، ۱۳۸۰ه.
16. ابن فندق، ابوالحسن علي بن ابي‌القاسم بن زيد بيهقي، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقيق: سيدمهدي رجائي، قم، كتابخانه آيت الله مرعشي، چاپ اول، ۱۴۱۰ ه.
17. ابن نديم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقيق: رضا تجدد، بي‌نا، بي‌تا.
18. ابو نصر بخاري، سرالسلسله العلويه، مقدمه: سيد محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مكتبه الحيدريه، 1381ه.
19. ابوالفرج اصفهاني، الأغاني، القاهره، الهيئه المصريه العامه للكتاب، بي‌تا.
20. اشعري، احمد بن محمد، التعريف في الانساب و التنويه لذوي الأحساب، تحقيق: سعد عبدالمقصود ظلام، قاهره، دارالمنار،بي‌تا.
21. امين، سيد محسن، اعيان الشيعه، تحقيق: حسن الامين، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، بي‌تا.
22. الذهبي، شمس الدين ابوعبدالله محمد بن احمد، ميزان الاعتدال، تحقيق: محمد علي البجاوي، بيروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، چاپ اول، 1382ه.
23. الزركلي،خيرالدين، الأعلام، بيروت: دارالعلم للملايين، ۱۹۸۰م.
24. العمري، سيد شريف نجم الدين ابوالحسن علي بن محمد، المجدي في انساب الطالبيين، تحقيق:احمد مهدوي دامغاني، قم: كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، چاپ اول، 1409ه.
25. المروزي الازوارقاني، اسماعيل، الفخري في انساب الطالبيين، تحقيق: سيد مهدي رجايي، قم: انتشارات كتابخانه آيت الله مرعشي نجفي، چاپ اول، 1409.
26. برقي، ابوجعفر احمد بن ابي‌عبدالله، كتاب الرجال، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
27. بلاذري، احمد بن يحيي، فتوح البلدان، تحقيق: صلاح الدين المنجد، قاهره: مكتبه النهضه المصريه، بي‌تا.
28. حاجي خليفه، مصطفي ابن عبدالله، كشف الظنون، بيروت، دارالكتب العلميه، ۱۹۹۲م.
29. حموی، ياقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بيروت: داراحياء التراث العربي،۱۳۹۹ه.
30. حموي، ياقوت بن عبدالله، معجم الادباء، مصر، چاپ دوم، ۱۹۲۴م.
31. سجادي، صادق و عالم زاده، هادي، تاريخ نگاري در اسلام، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه-ها(سمت)، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
32. سزگین، فؤاد، تاريخ نگارش‌هاي عربي، ترجمه مهران ارزنده و شيرين شادفر، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
33. __________، تاريخ التراث العربي، ترجمه: محمود فهمي حجازي، المملكه العربيه السعوديه: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلاميه، ۱۴۰۳ه.
34. شيخ طوسي، الفهرست، تحقيق: جواد قيومي، قم، مؤسسه نشرالفقاهه، چاپ اول، ۱۴۱۷ه.
35. _________، رجال طوسي، تحقيق: جواد قيومي اصفهاني، قم: مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ اول، ۱۴۱۵ه.
36. صدر، سيد حسن، تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام، بيروت، دارالرائد، ۱۹۸۱م.
37. طبري، ابو جعفر محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوك، بيروت: مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، چاپ چهارم، ۱۴۰۳ه.
38. طهراني، آقا بزرگ، الذريعه الي تصانيف الشيعه، بيروت، دارالأضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ه.
39. العُبَيدِلي، شيخ الشرف ابي‌الحسن محمد بن ابي جعفر، تهذيب الانساب و نهايه الاعقاب، استدراك و تعليق: الشريف ابوعبدالله الحسين بن القاسم ابن‌طباطبا(449ه)، تحقيق: شيخ محمد كاظم محمودي، قم، كتابخانه مرعشي نجفي، چاپ اول، 1413ق.
40. علامه حلي، ابومنصور حسن بن يوسف، خلاصه الاقوال في معرفه الرجال، تحقيق: جواد قيومي، قم، مؤسسه نشرالفقاهه،چاپ دوم، ۱۴۲۲ه.
41. كحاله، عمر رضا، معجم المؤلفين، بيروت، مكتبه المثني و دار احياء التراث العربي، بي‌تا.
42. كمونه، عبدالرزاق، منيه الراغبين في طبقات النسابين، نجف، ۱۳۹۲ه.
43. مرعشي نجفي، شهاب الدين، كشف الارتياب، ذيل:لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، ابن فندق، تحقيق: سيد مهدي رجایي، قم : كتابخانه آيت الله مرعشي، چاپ اول، ۱۴۱۰ ه.
44. مصطفي، شاكر، التاريخ العربي و المؤرخون، بيروت: دارالعلم للملايين، 1979م.
45. نجاشي، ابوالعباس احمد بن علي، رجال نجاشي، تحقيق: سيد موسي شبيري زنجاني، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ پنجم، 1416ه.
46. يعقوبي، احمد بن ابي‌يعقوب، تاريخ يعقوبي، بيروت: دارصادر، بي‌تا.
pdf دانلود مقاله کتاب‌شناسی انساب‌نگاری اسلامی تا پایان قرن هفتم
