مصاحبه با دکترنعمت الله صفری فروشانی ،عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی (ص) العالمیة ومدیر گروه تاریخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره) .
ارزیابی شما از وضعیت پایان نامه وپایان نامه نویسی جامعةالمصطفی (ص) چگونه است ؟
پایان نامه نویسی عصاره و برایند علمی یک دانش پژوه درطول دوره تحصیلی است فرایندی که باید طی آن دانش پژوهان توان بهره وری خود را ابراز کنند .اکنون درجامعه المصطفی(ص) الحمد الله به لحاظ کمیت ،پایان نامه نویسی دروضعیت مطلوبی قراردارد شاید ما بیش ازهزارپایان نامه دفاع شده داشته باشیم ولی بنده با مرور درهمه ی پایان نامه ها دریافتم که به لحاظ کیفیت در وضع مطلوبی قرارنداریم .
نقاط قوت وضعف درپایان نامه های جامعةالمصطفی (ص) را درچه می بینید ؟
ازنقاط قوت پایان نامه ها می توان به گوناگونی و تنوع آنها اشاره نمود که این تنوع ممکن است درپایان نامه های دانش پژوهان ایرانی دیده نشود ؛این امراز آن ناشی می شود که در جامعةالمصطفی (ص) دانش پژوهان مختلف ازکشورهای گوناگون با رویکردهای مختلف،با گرایشهای مختلف وبا خط فکرهای متفاوت وظرفیت های متنوع هستند این تنوع مهم ترین ظرفیتی است که ما می توانیم ازآن بهره جوییم .
نکته ی دیگراین است که ما بتوانیم به وسیله پایان نامه ها ازمسائل وجریانات اسلامی درسرتاسرجهان اسلام مطلع بشویم ؛با توجه به این که درایران چنین امکاناتی را نداریم مثلا می توانیم وضعیت تشیع رادرکشمیر و بنگال بدانیم .نیازهای اسلامی را درهند به خوبی درک کنیم چون دانش پژوهان داریم که ازخود آن منطقه هستند .اگربنابر شمارش باشد باز هم نقاط قوت فراوانی می توانیم بشماریم .اما نقاط ضعف نیزمتعدد است باید دریک فرآیند علمی آسیب شناسی بشود .مثلاً این که بسیاری از دانش پژوهان ما هنوز اصول اولیه پژوهش را نمی دانند و وارد نگارش پایان نامه می شوند برخی ازپایان نامه ها شکل فیشهای کنارهم را داشته واز رویکرد علمی چندانی برخوردار نیست .برخی از پایان نامه ها به هیچ وجه قابل استفاده نیستند یک موضوعی است که صرفاً خود دانش پژوه یا استاد راهنما یا گروه به ذهنش خطورکرده وبه دانش پژوه داده اند وهیچ دردی را دوا نمی کند موضوع برخی ازپایان نامه ها نیز تکراری است وتکرار مکرارات ،همچنان که در بسیاری از پژوهشهای داخلی هم این را می بینیم وشاید هیچ نکته تازه ای دراین پایان نامه دیده نشده ومتأسفانه ممکن است با نمره خوبی هم قبول شوند .
توصیه بنده به دوستان این است که موضوعی ارائه شود که نباید ما درایران آن را با کیفیت به صورت آماده داشته باشیم خیلی از پایان نامه ها این چنین است موضوعاتی را گرفته اند که درایران کاربهتری روی آن انجام شده است پایان نامه ها ،مقالات و کتابهایی هست وهیچ کمکی برای پیش برد دانش نمی کند .
یکی دیگرازمشکلاتی که ما درپایان نامه های خود داریم این است که مسئله ی محور نبوده وکلی نگرهستند ویک موضوع عام را می خواهند مورد بررسی قراربدهند .
ازدیگرمشکلات این است که بسیاری ازاین پایان نامه ها دغدغه های دانش پژوهان نبوده وهدف نهایی ازتدوین آن تنها دریافت مدرک است تا به اصطلاح ازدست این درس خواندن رها شده وفارغ التحصیل بشوند وبه دنبال کارهایشان بروند .عشق وعلاقه ای به موضوع پایان نامه ندارند ،درحالی که در پایان نامه ممکن است شناسنامه فرد تلقی شود .فرد با آن نفس می کشد وزندگی می کند وعشق می ورزد ،بی تردید پایان نامه ای موفق است که مورد عشق وعلاقه دانش پژوهان باشد .
نقش گروهها واساتیددر پویایی هرچه بیشتر پایان نامه نویسی را درچه می بینید ؟
شاید بیشترین نقش دراین زمینه ازآن اساتید وگروهها باشد .گروهها می توانند یک اتاق فکربرای پایان نامه ها تشکیل بدهند به این ترتیب که ضروت ها را تشخیص داده ،به استعداد دانش پژوهان پی برده وظرفیت گروه را بسنجد ؛همچنین درسهایی را که دانش پژوهان خوانده اند ونیز،ضرورت های منطقه ای را مدنظرقرارداده وبا توجه به آن ،موضوع را ارائه بدهند وهمین طور با توجه به ضروت هایی که وجود داد اصلا بعضی وقتها درسها را پی ریزی کنند اگردرسهای حاضرپاسخ گو نیست ،درسهای فوق برنامه بگذارند بازاگردرسهای حاضرجواب گو نیست ،باید دربرنامه درسی تجدیدنظربکنند .
مهم ترین نقش گروهها را شاید بتوان درمباحث روشی پی گیری نمود که به دانش پژوهان روش پژوهش وتحقیق درآن موضوع را به خوبی بیاموزند تاوقتی وارد پایان نامه مرحله نگارش می شوند سردرگم نبوده وبدانند که از کجا باید شروع وبه کجا باید ختم کنند .
عوامل استقبال نکردن گروهها و دانش پژوهان را ازتحقیقات میدانی وکاربردی چه می دانید ؟
دراین باره می توان عوامل مختلفی را برشمرد؛به نظر می رسد که مهم ترین عامل خود گروهها واساتید باشند یعنی خود گروهها واساتید جامعةالمصطفی (ص)متأسفانه هنوزازنگاه جهانی برخوردار نیستند هنوزدرچهارچوب ایران محسورند ودرچهارچوب قم وشاید درچارچوب محله ای ازقم !وممکن است بخشی ازاین مشکل به سیاست های جامعةالمصطفی(ص) برگردد که تلاشی ارائه این دید جهانی به اساتید وگروهها ارائه نکرده وبرنامه های پشتیبانی قرارنداشته ،تورهای علمی لااقل برای اساتید ثابت یا هیئت های علمی کمترگذاشته است تا آنان را با اوضاع منطقه های مختلف آشنا کند .
نکته دوم این است که اساتید وگروهها هنوزضرورت های تحقیقات پایانی را درک نکرده ونمی دانند که تحیقات پایانی را درک نکرده ونمی دانند که تحقیقات میدانی چه مقدارمی تواند ازمشکلات اسلام را دریک منطقه حل کند ،با این ظرفیت خوبی که ما از دانش پژوهان داریم .
دریکی ازکشورها ظاهراَ فرانسه بود ،وقتی دانشجوی ایرانی می خواست پایان نامه بگیرد،برخی ازاساتید به او پیشنهاد نمی دانند که مثلا فلان موضوع را درحقوق فرانسه بگیرد بلکه به او بررسی موضوعی را درباره ی قانون اسلام یا حقوق ایران پیشنهاد می داند ؛زیرا به حقوق فرانسه ،خودمان آشنا هستیم وآنچه که ازتو به عنوان یک ایرانی نیازداریم ،چیزهایی است که تو به آن اشراف بیشتری داری وطبعاً نسبت به منطقه خود ونسبت به قانون آن بیشتری می توانی برای ما کسب کنی .
دانش پژوهانی که ما ازسرتاسرجهان داریم گنج های ناشناخته ای هستند که کلید آنها را هنوزپیدا نکرده ایم وباید به خوبی این ظرفیت را بشناسیم وازآن ها درتحقیقات میدانی استفاده بکنیم البته هنوزهم یک نهضت فراگیرازسوی جامعةالمصطفی (ص) برای حمایت جدی ازاین گونه پایان نامه ها مشاهده نشده است .
خوشبختانه درگروه تاریخ اسلام این مسئله را درچند پایان نامه وچند تحقیق پایانی پیگیری کردیم وبه نتیجه ای خوبی نیزرسیدیم .
مثلاً پژوهشی درباره ی تاریخ تشیع درکشمیرتوسط یک دانش پژوه کارشناسی انجام گرفت ؛تاریخ تشیع دربلوچستان پاکستان را دانش پژوه دیگری انجام داد ؛تتحقیق پایانی ای داشتیم که به طورخیلی جالب ؛یک دانش پژوه عراقی ،آسیب ها وچالش های شهرک صدررا که کانون بسیاری ازمسائل درعراق بود مورد بررسی قرارداد ،ظرفیت ها را نشان داد وچالشهایی را که آنها داشتند ارائه کرد .پایان نامه ای داشتیم که مدرنیزاسیون را درایران وافغانستان به صورت تطبیقی بررسی می کرد ونقش علما ورویکرد آنان را نسبت به این دو به تصویرکشید چندین پایان نامه نیز،دراین راستا داشتیم که هم خود دانش پژوهان خرسند بودند وهم گروه ازآنها رضایت داشت وهم وقتی که به مراکزمختلف جامعةالمصطفی(ص) ارائه می شدند ،بااستقبال آنها مواجه شدند .
جامعةالمصطفی (ص)چه اهدافی را درپیوند با پایان نامه نویسی با توجه به تنوع ملیتی دانش پژوهان ،باید دنبال کند ؟
پیش از پایان نامه نویسی ،جامعةالمصطفی (ص) باید یک کار نرم افزاری انجام بدهد به یان ترتیب که نیازهای کلی جهان اسلام ونیازهای منطقه ای مسلمانان را شناسایی وهدف گذاری نموده و دراین راستا از دانش پژوهان بخواهد تادراین زمینه ها پژوهش های مفیدی را برای پاسخ گویی به نیازها وضرورت های منطقه ای وجهانی ارائه دهند وبه نظرمی رسد که این ظرفیتی است که درهیچ مؤسسه وهیچ نهاد آموزشی وپژوهشی دیگری دردنیای تشیع وجود ندارد .به خصوص نیازهای تشیع باید درجوانب مختلف فرهنگی ،سیاسی ،اقتصادی ،اجتماعی مورد توجه قرارگیرد ،مثلا ًاکنون شیعیان هند با ملل فرقه های دیگر مسلمانان وغیرمسلمان چگونه باید برخورد بکنند .چه موانعی دربرخورد با اینها وجود دارد موانعی که ازنظرفقهی وجود دارد این ها به خوبی شناسایی شده وراهکارهای فقهی برای رفع این موانع مورد بررسی قرارگیرند .
به عنوان مثال دانش پژوهان هندی ما یکی ازمهم ترین مشکلاتشان این است که نمی توانند تعامل درستی با غیر مسلمان ها داشته باشند چون غیرمسلمانهای هندی ازاهل کتاب نیستند وبه هرحال چه درمسائل ازدواج وچه درمسائل طهارت ونجاست ،که حتی اگراهل کتاب را اجازه بدهیم ،کسی برای آنها اجازه بدهیم ،کسی برای آنها اجازه نداده است .ما باید درمسائل فقهی درمراکز تخصصی فقه برخی ازاین مسائل را مورد بازنگری قرارداده ودرجست وجوی راه حل برآییم .
یکی از اهداف جامعةالمصطفی (ص) می تواند پیش برد دانش باشد دانشهای مختلف ،درابعاد گوناگون به وسیله این دانش پژوهان می توانند تحول یافته وپایان نامه های ارزشمندی تولید می شوند .
اولویت های پژوهشی درتدوین پایان نامه ها ورساله ها ،شامل چه موضوعاتی هستند ؟
اولویت های پژوهشی همان گونه که عرض کردم نیازهای منطقه ای ونیازهای جهانی اسلام است که درآن بخش ها ما باید به صورت شبانه روزی کارکنیم ؛چون خیلی هم عقب هستیم .
یکی دیگرازاولویت های پژوهشی ،آسیب شناسی علوم مختلف ومسائل ومشکلات مختلف خودمان است که می توان این ها را درقالب پایان نامه ارائه داد .مثلاً آسیب شناسی تعامل فرقه های شیعه با قرقه ای دیگر مسلمان درپاکستان ،یا درهند ویا درترکیه .
یکی دیگرازاولویت ها،شناخت گروههای اسلامی وغیراسلامی درمناطق مختلفی است که بیشترین تعامل را با مسلمانان دارند مثلاً ما باید علویان ترکیه یا علویان سوریه را به خوبی بشناسیم ،ظرفیت هایشان را بدانیم از رویکردهایشان مطلع بوده وبتوانیم ازآنها موارد مختلف استفاده کنیم ودر راستای هدف واحد که همان اعلای تشیع است ممکن است که دربرخی ازمناطق مختلف ،گروه هایی به نام شیعه حضورداشته باشند که با رویکرد های غیرمعتدل خود ضرباتی را به تشیع می زنند ما باید آنها را بشناسیم وببینیم که آیا غرب واستعمار آیا روی آنها سرمایه گذاری کرده یا نکرده است ؛ و بتوانیم با آنها تعامل مثبت داشته باشیم وآنها تعامل مثبت داشته باشیم وآنها را درهدف مشترک قراربدهیم .
یکی ازمهمترین اولویت ها این است که درموضوع یا محوری که می خواهیم پایان نامه ارائه بدهیم باید از پیشینه آنها با اطلاع باشیم تاکارهای تکراری وموازی انجام نشود بسیاری ازکارهای تکراری به خاطر این است که ما از پیشینه تحقیق با خبر نیستیم .به همین دلیل اخیراً درپایان نامه ها بخشی به نام پیشینه تحقیق می گذارند به این دلیل که هم استاد راهنما وهم خود دانش پژوه بفهمد که تا چه مقداری کارشده ،این کارها چه نواقصی داشته ووظیفه دانشپژوهی که موضوع را دراین محورانتخاب کرده این است که ازچه سمتی به بررسی بپردازد که کارتکراری صورت نگرفته وکمکی به پیش برد دانش ویا حل مسئله شود .
آخرین موضوعی که می تواند به عنوان اولویت مورد بحث وتحلیل قراربگیرد بحث های روش شناسی است که متأسفانه درجامعةالمصطفی(ص) کمترین بها به آن داده شده است،درحالی که با رویکرد روش شناسی می توان بهره وری را چندین برابرکرد مثلاً کسی که صدجلد کتاب خوانده اگرروش استفاده بهترازاین کتاب را داشته باشد ،صدبرابرکسی که روش آن را بلد نیست می تواند کارآمد باشد .ما باید روشهای مختلف وروشهای جدید درعلوم را فرابگیرم وازآنها بهترین استفاده را انجام دهیم .
علت توفیق نیافتن دانش پژوهان دردفاع به موقع ازپایان نامه ها چیست ؟
البته این موضوعی فراگیرنیست ممکن است برخی از دانش پژوهان نتوانند به موقع ازپایان نامه خود دفاع کنند شاید یکی ازعلت مسئله انتخاب موضوع باشد مابه دانش پژوهان درهمان اوایل کارشناسی ارشد ودکتری تذکر می دهیم که ازهمان ابتدا دفترچه ای داشته باشید وموضوعاتی را که به نظرتان جالب است یادداشت کنید تا بعدها درتدوین پایان نامه بتوانید برروی آنها سرمایه گذاری کنید اما دانش پژوهان چنین نمی کنند درسهایشان را می خوانند ودرآخربه سراغ موضوع رفته وبا سرگردانی ازافراد درخواست موضوع می کنند .
دانش پژوه با اساتید گوناگونی که دراختیاردارد باید استعداد خود نیاز منطقه ای ونیازجهانی را سنجیده ویک موضوع را انتخاب کند به همین دلیل مقداری از وقت دانش پژوه برای انتخاب موضوع تلف می شود فرآیند تصویب موضوع هم ممکن است مقداری ازوقت دانش پژوه را بگیرد ،به خصوص درمقطع دکتری که اکنون به آیین نامه ها عمل نمی شود و دانش پژوهان به آن عمل نمی کنند ؛چون درآیین نامه آمده است که دانش پژوهان باید درپایان ترم دوم برای خود استاد راهنما انتخاب کنند ؛ولی دانش پژوهان این کاررا نکرده وبا استاد راهنمایی که راهنمای تحصیلی شان باشد مشورت نمی کنند ممکن است موضوعی را که مورد علاقه شان نباشد جابه جا کنند واین هم ممکن است مقداری راه را اشتباه رفته وبعد بخواهند بازگردند یا اینکه استاد راهنما با آنها هماهنگ نشده وتا وقتی که با هم هماهنگ بشوند مقداری طول بکشد .سفرها ومرخصی هایی که دانش پژوهان می روند ومسائل اداری این بخش که باعث می شود دانش پژوهان نتوانند ازپایان نامه خود دفاع کنند .
افزون برهمه ،مشکلاتی است که درنگارش پایان نامه بروز کند . به خصوص این که برخی ازاین دانش پژوهان ممکن است به زبان فارسی ونگارش زبان معیارآشنا نبوده وبه نظرگروه،آماده دفاع نباشند ویا اینکه متن تهیه شده نیازمند ویراستاری باشد واین هم مقداری از وقت دانش پژوه را می گیرد .
